Ördəkburun : Bioloji Təsnifat, Xarici Görünüş

Təbiətin nadir və özünəməxsus canlıları arasında xüsusi yer tutan heyvanlardan biri də ördəkburun (latınca: Ornithorhynchus anatinus) hesab olunur. Ən çox “örnəkburun”, “platypus”, “ördəksifət” kimi adlarla da tanınan bu canlı, dünyada çox nadir rast gəlinən və yalnız Avstraliyada təbii şəkildə yaşayan monotrem canlılar dəstəsinə aiddir. Ördəkburunun təbii formasında və quruluşunda əks olunan qəribəliklər, onu dünyanın ən maraqlı və araşdırılan heyvanlarından birinə çevirir. Təkcə xarici görünüşü ilə deyil, həm də həyat tərzi, bioloji və ekoloji xüsusiyyətləri ilə ördəkburun zooloqlar, biologiya alimləri və təbiət həvəskarları üçün daim tədqiqat mövzusu olub.

Azərbaycan dilində ördəkburun sözü tez-tez maraq doğurur, çünki canlı həm şəkil etibarilə, həm də orqanizminin quruluşu baxımından tipik “normal” məməli anlayışını aşır və tamamilə özünəməxsus bir orqanizmdir. Bir tərəfdən quşlara xas olan dimdik, digər tərəfdən suya tam uyğunlaşan gövdə və bir də məməlilərə aid olan süd və xəz – bütün bu fərqli xüsusiyyətlərin bir canlıda birləşməsi elm adamlarını həmişə təəccübləndirib. Müasir dövrdə ördəkburun Avstraliyanın milli simvollarından biri kimi qəbul olunur və onun qorunması ilə bağlı ölkədə ciddi tədbirlər həyata keçirilir.

Bioloji Təsnifat və Mənşə

Ördəkburun monotrem (yumurtlayan məməlilər) sinfinin üzvüdür. Monotremalar Yer kürəsində yalnız Avstraliya və Yeni Qvineyada rast gəlinir və ördəkburun bu sinfin ən məşhur nümayəndəsidir. Latınca adı Ornithorhynchus anatinus olan bu heyvan, ailəsində yeganə növdür. Monotremalar məməlilər dünyasında xüsusi yer tutur, çünki onlar digər məməlilərdən fərqli olaraq balalarını diri-diri deyil, yumurtlayaraq dünyaya gətirirlər. Bu xüsusiyyət həm təkamül prosesində, həm də morfologiyada ördəkburunun qədim və arxaik heyvan olduğuna dəlalət edir.

Alimlərin fikrincə, ördəkburunun əcdadları təxminən 120 milyon il əvvəl Yer kürəsində yaşayıb və bu heyvan hazırkı təkamül prosesində qədim məməlilərin birbaşa davamçısıdır. Ördəkburunun genetik quruluşunda, xüsusən də onun immun və sinir sistemində həm sürünənlərin, həm də məməlilərin xüsusiyyətləri qorunub saxlanılıb.

Xarici Görünüş və Fiziki Xüsusiyyətlər

Ördəkburunun görünüşü ilk baxışdan çox qeyri-adidir. Onun gövdəsi əsasən oval və uzunsov formada olur, uzunluğu təxminən 40-60 sm, çəkisi isə 1-2,5 kq arasında dəyişir. Canlının ən diqqətçəkən orqanı – ördəyə bənzəyən, yastı və geniş dimdiyidir. Bu dimdik çox həssasdır və içərisində minlərlə sensor sinir ucluqları yerləşir, bu da heyvana suyun içində hərəkət edən həşəratları və balıqları asanlıqla hiss etməyə imkan verir.

Qulaqları və gözləri başın kənar hissələrində yerləşir və çox yaxşı qorunur. Suya dalarkən qulaqları və gözləri xüsusi dəri qapaqları ilə örtülür. Ayaqları pərli və çox güclüdür, ön ayaqlarında beş, arxa ayaqlarında isə dörd barmaq olur. Qulaqları, burnu və gözləri suyun altındaykən belə istənilən təhlükəni və ya yemini asanlıqla hiss edir.

Ördəkburunun bədəni qalın, suya davamlı xəzlə örtülüdür. Xəzinin sıxlığı ona soyuq suda belə istilik balansını qorumağa imkan verir. Quyruğu isə geniş və yastı olub, həm üzmək, həm də yağ ehtiyatını toplamaq üçün istifadə olunur.

Həyat Tərzi və Qidalanma

Ördəkburun əsasən su hövzələrinə, çaylara, göllərə və axarlara yaxın yerlərdə yaşayır. Onun əsas fəaliyyəti gecə və axşam saatlarına təsadüf edir. Gün ərzində isə heyvan adətən torpağın altında qazdığı yuvalarda, gizli yerlərdə dincəlir. Ördəkburun çox yaxşı üzgüçüdür və saatlarla suyun altında qala bilir. Su altında nəfəs almadan 30 dəqiqəyə qədər qaldığı hallara rast gəlinir.

Qidalanması əsasən heyvani mənşəli qidalardan ibarətdir. O, əsasən xırda balıqlar, su həşəratları, qurbağalar, xərçəngkimilər və molyusklarla qidalanır. Su dibini dimdiyi ilə qazaraq qida axtarır və tapdığı qidanı yanaq ciblərində toplayır. Sonra isə suyun səthinə çıxaraq qidanı orada çeynəyir və udur.

Quruya çıxanda isə çox çevik olmur, daha çox dincəlir və enerjisini bərpa edir. Onun əsas düşmənləri tülkülər, quşlar və bəzən insanlardır.

Çoxalma və Bala Baxımı

Ördəkburun məməli olsa da, digər məməlilərdən fərqli olaraq balalarını yumurta vasitəsilə dünyaya gətirir. Çoxalma mövsümündə dişi ördəkburun yuva qazır və orada bir neçə yumurta qoyur. Yumurta qoyulandan sonra ana heyvan onların üstündə yatır, balaları çıxana qədər qayğı ilə qoruyur.

Dişi ördəkburun adətən 2-3 yumurta qoyur. Yumurta təxminən 10 gün ərzində inkubasiya olunur və sonra balalar çıxır. Yeni doğulmuş balalar bir neçə ay analarının südü ilə qidalanır. Maraqlıdır ki, ördəkburunda süd vəzi məmələr kimi xaricə çıxmır, süd dəriyə ifraz olunur və balalar dərinin səthindən südü yalayır.

Balaların tam müstəqil olması üçün təxminən 4-5 ay vaxt lazımdır. Bu dövrdə anaları balalarını təhlükələrdən qoruyur, qida və istiliklə təmin edir.

Ekoloji Vəziyyət və Mühafizə

Ördəkburun yalnız Avstraliyada təbii şəkildə yayılıb və burada çay kənarlarında, meşəlik ərazilərdə yaşayır. Canlının sayının azalmasının əsas səbəbləri insan təsərrüfatı fəaliyyəti, yaşayış yerlərinin azalması, su hövzələrinin çirklənməsi və müxtəlif xəstəliklərdir.

Hal-hazırda ördəkburun Avstraliyanın qorunan növlər siyahısına daxil edilib. Avstraliyanın müxtəlif milli parklarında, qoruqlarda və xüsusi mühafizə zonalarında ördəkburunun təbii mühiti qorunur. Tədqiqatçılar heyvanın sayının bərpası, təbiətdəki rolunun öyrənilməsi və populyasiyanın sabit saxlanılması üçün müxtəlif elmi layihələr həyata keçirirlər.

İnsanların Ördəkburuna Münasibəti və Mədəniyyət

Ördəkburun Avstraliya xalqının milli simvollarından biridir. O, dövlətin rəmzi kimi bir sıra pulların, markaların və milli atributların üzərində təsvir olunur. Yerli aborigen əfsanələrində də ördəkburun haqqında çoxlu mif və hekayələr var. Aborigenlər bu heyvanı hikmət, çeviklik və müdriklik simvolu hesab edirlər.

Müasir Avstraliya cəmiyyətində də ördəkburuna maraq yüksəkdir. Zooparklarda və təbiət muzeylərində ördəkburunun saxlanması və nümayişi üçün xüsusi şərait yaradılır. Canlı həm yerli, həm də xarici turistlər üçün maraqlı və cəlbedici obyektə çevrilib.

Elm və Tədqiqatda Ördəkburun

Ördəkburun bioloqlar və zooloqlar üçün daim maraqlı tədqiqat obyektidir. Onun genetikası, fiziologiyası və morfologiyası üzərində çoxsaylı tədqiqatlar aparılıb. Xüsusilə, bu heyvanın orqanizminin həm sürünənlərə, həm də məməlilərə xas xüsusiyyətləri daşıması elm üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.

DNT analizləri nəticəsində ördəkburunun qədim məməli növlərinə yaxınlığı təsdiqlənib və bu məlumatlar təkamül tarixinin daha dərindən öyrənilməsinə imkan verib. Həmçinin, ördəkburunun dərisinin, dimdiyinin, süd ifrazı və elektrik dalğalarını hiss etməsi kimi xüsusiyyətləri hələ də elm adamları üçün tədqiqat mövzusudur.

Maraqlı Faktlar

• Ördəkburun dünyanın yeganə məməlisidir ki, həm yumurtlayır, həm də balalarını süd ilə bəsləyir.
• Dimdiyində xüsusi sensorlar vasitəsilə suyun altındakı hərəkətləri hiss edə bilir.
• Kişi ördəkburunların arxa ayaqlarında zəhərli tikan olur və bu tikan vasitəsilə özünü müdafiə edir.
• Onun xəzinin sıxlığı kvadrat santimetrə 800-dən çox tük düşməsi ilə məşhurdur.
• Su altında qida tapmaq üçün ultrasəs dalğalarından istifadə edir.
• İlk dəfə Avropaya gətiriləndə bir çox zooloq ördəkburunun “süni şəkildə hazırlanmış oyuncaq” olduğunu düşünmüşdü.

Ördəkburun təbiətin ən qeyri-adi və unikal canlılarından biri kimi dünya faunasının nadir nümunəsi sayılır. Onun fiziki quruluşu, həyat tərzi, təkamül prosesi və insanlarla münasibəti elmi baxımdan çox dəyərlidir. Eyni zamanda ördəkburun mədəni, sosial və ekoloji baxımdan da Avstraliyanın simvoluna çevrilib. Təbiətin qorunması üçün aparılan elmi tədqiqatlar, mühafizə tədbirləri və maarifləndirmə işləri sayəsində bu canlı növünün nəsli qorunur və gələcək nəsillərə ötürülür. Hər bir insan üçün ördəkburun təbiətə, müxtəlifliyə və canlı aləmin möcüzələrinə olan marağın göstəricisi olaraq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar