Azərbaycanın qədim şəhər yerləri və arxeoloji abidələri arasında Örənqala xüsusi diqqətə layiq məkanlardan biri kimi tanınır. Örənqala yalnız regional tarix üçün deyil, bütövlükdə Qafqazın və Yaxın Şərqin sivilizasiya tarixi üçün unikal mənbə, nadir elmi obyekt və qiymətli mədəni irs hesab olunur. Bu qədim yaşayış məskəni Qazax rayonu ərazisində, Kür çayının sağ sahilində yerləşir və çoxsaylı arxeoloji tədqiqatların, elmi araşdırmaların mövzusu olub. Tarixi mənbələrdə Örənqala adı müxtəlif dövrlərdə çəkilir və burada aşkarlanmış tapıntılar, memarlıq qalıqları, saxsı qablar, təsərrüfat alətləri və bəzək əşyaları bu ərazinin minilliklər boyu insan məskəni olduğunu sübut edir. Qədim dövr abidələri sırasında Örənqala təkcə tarixi deyil, həm də elmi, mədəni və turistik əhəmiyyət daşıyır.
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində məlum olub ki, Örənqala ərazisində ilkin yaşayış eramızdan əvvəl II minilliyə, yəni tunc dövrünə gedib çıxır. Burada müxtəlif dövrlərə aid olan təbəqələr, şəhərsalma və müdafiə divarları, qəbiristanlıqlar, məişət və təsərrüfat sahələrinə aid izlər tapılıb. Örənqala eyni zamanda qədim Azərbaycan dövlətləri və tayfa birliklərinin iqtisadi-sosial həyatını, ticari əlaqələrini, inanc sistemini, sənətkarlıq ənənələrini öyrənmək baxımından mühüm mənbədir.
Örənqala: Qədim şəhər yerinin coğrafi mövqeyi və yaranma tarixi
Örənqala Qazax rayonunun Salahlı kəndindən təxminən 5 kilometr şimal-şərqdə, Kür çayının sahilində yerləşir. Bu coğrafi mövqe abidənin həm strateji, həm də iqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir. Qədim dövrdə Kür çayının sahilləri həm əkinçilik, həm heyvandarlıq, həm də ticarət baxımından əlverişli idi. Tədqiqatlar göstərir ki, bu ərazidə ilk yaşayış məskənləri eramızdan əvvəl II minilliyə aiddir və burada tunc, dəmir və orta əsrlər dövrünün müxtəlif izləri aşkarlanıb.
Örənqalanın yerləşdiyi ərazi tarixi Böyük İpək Yolunun mühüm qollarından biri üzərində idi. Belə coğrafi mövqe şəhərin regionlararası əlaqələrdə, ticari və mədəni münasibətlərdə mühüm rol oynamasını şərtləndirirdi. Arxeoloji qazıntılar zamanı burada aşkarlanan müdafiə divarları, qala bürcləri, saxsı və metal məmulatları, bəzək əşyaları, qədim məişət əşyaları və ibadət yerləri, bu şəhər yerinin müxtəlif dövrlərdə intensiv yaşayış məskəni olmasını sübut edir.
Qədim dövrlərdə Azərbaycan ərazisində şəhərsalma ənənələrinin formalaşmasında Örənqala kimi məkanların rolu böyük olmuşdur. Burada tapılmış arxeoloji materiallar göstərir ki, əhali əsasən əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olub, həmçinin sənətkarlıq, toxuculuq, metallurgiya və ticarət geniş inkişaf edib. Qala divarlarının inşası, müdafiə sistemlərinin qurulması isə həmin dövrdə şəhər əhalisinin təhlükəsizliyini təmin etməyə yönəlmişdi.
Arxeoloji tapıntılar: Qazıntılar və aşkar edilmiş maddi-mədəniyyət nümunələri
Örənqala abidəsi uzun illərdir arxeoloqların diqqət mərkəzindədir. Burada aparılan sistemli qazıntılar zamanı müxtəlif dövrlərə aid zəngin tapıntılar əldə edilib. Ən əsas tapıntılar sırasında qədim saxsı qablar, keramika nümunələri, təsərrüfat alətləri, metal bəzək əşyaları, əmək alətləri və silahlar, pul nümunələri, qədim qəbirlər və məişət əşyaları qeyd olunmalıdır.
Aşkar edilmiş saxsı qablar tunc dövrünün son mərhələlərinə və dəmir dövrünün erkən mərhələlərinə aiddir. Bu qabların forma və bəzəkləri həmin dövrdə yerli əhali arasında məişət ənənələri, qida mədəniyyəti, təsərrüfat fəaliyyəti və inanc sistemləri haqqında maraqlı məlumatlar verir. Tapılmış bəzək əşyaları, muncuqlar və metal məmulatlar isə qadınların və uşaqların gündəlik həyatında, dini ayinlərdə və sosial münasibətlərdə istifadə olunub.
Qazıntılar nəticəsində müəyyən olunub ki, Örənqalanın qala divarları yerli materiallardan tikilmiş, bəzi hissələri isə torpaq və çiy kərpicdən inşa edilib. Qala ərazisində tapılmış əmək alətləri – oraq, bıçaq, dəyirman daşı və s. – əhalinin əsas məşğuliyyətinin əkinçilik və heyvandarlıq olduğunu təsdiqləyir. Eyni zamanda, metal məmulatlar və silah nümunələri bölgədə müdafiə və müharibə təcrübəsinin də mövcudluğunu göstərir.
Örənqala şəhərinin sosial-iqtisadi həyatı və əhalisi
Arxeoloji araşdırmalar nəticəsində məlum olub ki, Örənqalanın əhalisi əsasən əkinçilik, heyvandarlıq və sənətkarlıqla məşğul olub. Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün ərazidə münbit torpaqların olması, Kür çayının su mənbəyi kimi istifadəsi əsas faktor olub. Burada tapılmış dən və dən məhsulları üçün anbarlar, taxıl dəyirmanları, saxsı ambarlar, məişət əşyaları, məhsul saxlama yerləri şəhər əhalisinin həyat səviyyəsinin və sosial-iqtisadi inkişafının göstəricisidir.
Sənətkarlıq məhsulları arasında toxuculuq, keramika, dəmirçilik və zərgərlik məmulatları xüsusi yer tutur. Aşkarlanan metal bəzək əşyaları və təsərrüfat alətləri, burada peşəkar sənətkarların və ustaların yaşadığını sübut edir. Həmçinin tapılmış ticarət əşyaları, xarici ölkələrə məxsus pul və məmulatlar şəhərin regional və beynəlxalq ticarət əlaqələrinə malik olduğunu göstərir.
Qədim dövrdə Örənqalanın sosial strukturu müxtəlif peşə sahibləri, ailə icmaları, sənətkar və tacir təbəqəsi, din xadimləri və yerli idarəçilərdən ibarət olub. Əhali arasında əmək bölgüsü, peşə ixtisaslaşması və ictimai fəaliyyətin təşkili sosial-iqtisadi inkişafın mühüm göstəriciləridir.
Memarlıq xüsusiyyətləri və müdafiə sistemləri
Örənqala şəhər yerinin memarlıq quruluşu və müdafiə sistemləri Azərbaycan memarlığının və şəhərsalma ənənələrinin öyrənilməsində mühüm yer tutur. Arxeoloji qazıntılar zamanı müəyyən edilib ki, qala divarları dövrün ənənəvi inşaat texnologiyalarından istifadə olunmaqla yerli materiallar əsasında tikilib. Divarların qalınlığı və hündürlüyü, müdafiə bürcləri, qapı keçidləri və müşahidə nöqtələri abidənin hərbi və müdafiə məqsədi daşıdığını təsdiqləyir.
Qalanın daxilində məişət evləri, istehsalat sahələri, təsərrüfat tikililəri, anbarlar, su quyuları və məscid tipli ibadət yerləri müəyyən olunub. Bu isə burada yaşayan əhalinin yüksək təşkilatlanma səviyyəsinə, məişət və təsərrüfat fəaliyyətinin planlı şəkildə aparıldığına dəlalət edir. Qala ərazisində yerləşən qəbiristanlıq və kult tikililəri, burada yaşayan icmanın dini dünyagörüşü və inanc sistemini öyrənmək üçün xüsusi maraq doğurur.
Memarlıq baxımından Örənqalanın əsas xüsusiyyəti onun polifunksional məkan olması, yaşayış və müdafiə funksiyalarını bir arada cəmləşdirməsidir. Qazıntılar zamanı üzə çıxarılan tikililər və memarlıq nümunələri Azərbaycan xalqının qədim şəhərsalma ənənələri, məkan təşkili, şəhər mədəniyyəti və müdafiə təcrübəsi haqqında zəngin elmi məlumatlar verir.
Dini inanclar və kult tikililəri
Örənqalanın dini və kult həyatı burada tapılmış ibadət yerləri, dini simvollar və rituallar vasitəsilə öyrənilir. Qazıntılar zamanı tapılmış məscid tipli tikililər, ibadət guşələri, qurban daşları, kult əşyaları və simvollar, burada yaşayan əhalinin dini mərasimlərə, ayinlərə və inanc sisteminə xüsusi önəm verdiyini göstərir. Dini abidələr və kult tikililəri qədim insanın dünyagörüşü, mənəvi dəyərləri və ictimai münasibətlərində mühüm rol oynayıb.
Dini inanc sistemləri əhalinin gündəlik həyatında, sosial münasibətlərdə və ailə ənənələrində öz əksini tapıb. Aşkarlanan maddi-mədəniyyət nümunələri, dini motivli bəzək əşyaları və təsvirlər, bölgənin çoxşaxəli dini həyatını və inancların müxtəlifliyini sübut edir. Qədim dövrlərdə belə məkanlar yalnız ibadət yeri deyil, həm də icmanın bir araya gəldiyi, sosiallaşdığı, ortaq dəyərlərin formalaşdığı mərkəzlər olub.
Örənqala ərazisində tapılmış qəbiristanlıq və dəfn adətləri, ölülərə olan münasibət, ayin və rituallar bu regionun dini-mənəvi irsini araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaradır. Burada aşkarlanmış qəbirlər, dəfn avadanlıqları, mərasim əşyaları və bəzək nümunələri qədim insanların dini təfəkkürünü, ölümdən sonrakı həyatla bağlı təsəvvürlərini öyrənmək baxımından əvəzsiz mənbədir.
Ticarət əlaqələri və Böyük İpək Yolu
Örənqalanın yerləşdiyi ərazi qədim dövrdə ticarət yollarının kəsişdiyi nöqtələrdən biri olub. Bu, abidənin təkcə yerli deyil, həm də regional və beynəlxalq əhəmiyyət daşımasına səbəb olub. Burada tapılmış müxtəlif ölkələrə və mədəniyyətlərə aid pul nümunələri, ticarət malları, metal və keramika əşyaları, Örənqalanın Böyük İpək Yolunun qollarından birinin üzərində yerləşdiyini təsdiqləyir.
Ticarət əlaqələri şəhərin iqtisadi inkişafına, mədəni mübadiləyə və yeni texnologiyaların yayılmasına şərait yaradıb. Örənqala ərazisində aşkarlanmış xarici mənşəli əşyalar, bəzək nümunələri və sənətkarlıq məhsulları bu şəhər yerinin Qafqaz, İran, Kiçik Asiya və digər regionlarla intensiv əlaqələrə malik olduğunu göstərir.
Böyük İpək Yolunun təsiri nəticəsində Örənqalada müxtəlif xalqlar, dillər, mədəniyyətlər və dinlər arasında qarşılıqlı təsir və sintez yaranıb. Bu isə şəhər əhalisinin dünyagörüşünün formalaşmasında, yeni bilik və texnologiyaların mənimsənilməsində mühüm rol oynayıb.
Örənqala arxeoloji abidəsinin müasir vəziyyəti və qorunması
Müasir dövrdə Örənqala abidəsinin qorunması, öyrənilməsi və turizm obyektinə çevrilməsi dövlətin və cəmiyyətin qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir. Son onilliklərdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar, restavrasiya və konservasiya işləri nəticəsində abidənin orijinal quruluşunun, müdafiə divarlarının və arxeoloji tapıntılarının böyük hissəsi qorunub saxlanılıb.
Azərbaycan hökuməti, Mədəniyyət Nazirliyi, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu və beynəlxalq təşkilatların birgə fəaliyyəti nəticəsində abidənin elmi öyrənilməsi və ictimaiyyətə təqdimatı üçün xüsusi proqramlar hazırlanıb. Örənqala artıq yalnız arxeoloji obyekt deyil, həm də ölkə və region üçün mühüm turizm marşrutu, elmi-tədris və maarifləndirmə məkanı kimi fəaliyyət göstərir.
Abidənin qorunması üçün buradakı qədim tikililərin, memarlıq və təsərrüfat obyektlərinin, maddi-mədəniyyət nümunələrinin saxlanılması və gələcək nəsillərə ötürülməsi prioritetdir. Eyni zamanda, burada müasir turizm infrastrukturunun yaradılması, marşrutların təşkili, tədqiqat və təhsil proqramlarının həyata keçirilməsi də regionun inkişafına mühüm töhfə verir.
Örənqala Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin və elmi irsinin əvəzolunmaz parçasıdır. Bu qədim yaşayış məskəni təkcə arxeoloji obyekt deyil, həm də cəmiyyətin kollektiv yaddaşı, tarixi özünüdərk və milli kimlik baxımından böyük dəyərə malikdir. Burada tapılmış hər bir maddi-mədəniyyət nümunəsi, memarlıq abidəsi və sosial həyat izləri xalqımızın minilliklər boyu keçdiyi inkişaf yolunun, sivilizasiya nailiyyətlərinin, sosial-iqtisadi, mədəni və dini həyatının canlı şahididir.
Örənqalanın öyrənilməsi Azərbaycan tarix elminin, arxeologiya və mədəniyyətşünaslıq sahələrinin inkişafına böyük təkan verib. Müasir dövrdə abidənin qorunması, öyrənilməsi, təbliği və gələcək nəsillərə ötürülməsi dövlət və cəmiyyət üçün prioritet vəzifələrdəndir. Burada aparılan elmi tədqiqatlar, beynəlxalq ekspedisiyalar, turizm və təhsil layihələri abidənin həm regional, həm də qlobal miqyasda tanıdılmasına xidmət edir.
Ən çox verilən suallar
Örənqala Qazax rayonunda, Salahlı kəndindən 5 km şimal-şərqdə, Kür çayının sağ sahilində yerləşən qədim şəhər yeridir. Strateji mövqeyi və təbii şəraiti ilə seçilir.
Arxeoloji tədqiqatlara görə, Örənqala eramızdan əvvəl II minilliyə – tunc və dəmir dövrlərinə aiddir. Burada müxtəlif dövrlərə aid təbəqələr və zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri tapılıb.
Qazıntılar zamanı saxsı qablar, keramika nümunələri, metal bəzək əşyaları, əmək alətləri, silahlar, məişət əşyaları, qəbiristanlıq, ibadət yerləri və pul nümunələri aşkarlanıb.
Əhali əsasən əkinçilik, heyvandarlıq, sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olub. Burada tapılmış dəyirman daşları, anbarlar və sənətkarlıq nümunələri bu sahələrin inkişafını təsdiqləyir.
Qala divarları və müdafiə bürcləri yerli materiallardan tikilib. Ərazidə yaşayış evləri, istehsalat tikililəri, anbarlar və ibadət yerləri də tapılıb. Memarlıq həm müdafiə, həm yaşayış məqsədilə qurulub.
Məscid tipli tikililər, ibadət guşələri, qurban daşları, kult əşyaları və simvollar tapılıb. Bu abidələr dini ayinlər, rituallar və müxtəlif inancların mövcudluğunu sübut edir.
Bəli, Örənqala Böyük İpək Yolunun qollarından birinin üzərində yerləşib. Burada tapılmış xarici ticarət malları, pul və əşyalar şəhərin beynəlxalq əlaqələrə malik olduğunu göstərir.
Hazırda Örənqala dövlət səviyyəsində qorunur, burada arxeoloji tədqiqatlar və bərpa işləri aparılır. Abidə həm turizm, həm də elmi-tədris obyekti kimi fəaliyyət göstərir.
Arxeologiya və tarix, mədəniyyətşünaslıq, turizm və xidmət, sənətşünaslıq fakültələrində Örənqalanın tarixi, memarlığı və qorunması ilə bağlı təhsil və elmi tədqiqatlar aparılır.
Abidənin qorunması, tədqiqi və ictimaiyyətə çatdırılması üçün dövlət və beynəlxalq proqramlar hazırlanıb. Restavrasiya, konservasiya, maarifləndirici tədbirlər və turizm infrastrukturu abidənin gələcək nəsillərə ötürülməsinə şərait yaradır.
