Örənqala: Arxeoloji Tapıntılar, Elmi Tədqiqatlar

Azərbaycan ərazisində yerləşən qədim abidələr arasında Örənqala xüsusi yer tutur. Qafqazda minilliklər boyu sivilizasiyaların, mədəniyyətlərin və dövlətlərin formalaşdığı, strateji mövqeyi ilə fərqlənən bu qədim qala həm tarixi, həm də arxeoloji baxımdan böyük maraq doğurur. Örənqala əsasən Azərbaycanın cənub-şərq bölgəsində, Salyan rayonu ərazisində yerləşir və bu ərazi tarixən müxtəlif dövlətlərin və xalqların qarşılıqlı təsiri nəticəsində zəngin bir maddi-mədəni irs qazanıb. Qala sözünün özü qədim türk dillərində “müdafiə istehkamı, qalın divarlarla əhatə olunmuş yaşayış məskəni” mənasında işlədilib və bu anlayışda Örənqala həqiqətən də həm müdafiə, həm inzibati mərkəz, həm də mühüm ticarət-keçid məntəqəsi rolunu oynayıb. Əfsanələrə, yazılı mənbələrə və arxeoloji tapıntılara əsasən, Örənqala eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarından başlayaraq, antik dövrdə və orta əsrlərdə də öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayıb. Bu qədim abidə Azərbaycan xalqının qədim tarixini, şəhərsalma mədəniyyətini və memarlıq irsini öyrənmək baxımından əvəzolunmazdır.

Qalanın Tarixi və Qədim Dövrlərdən Müasir Zamanlara

Örənqala Azərbaycanın qədim yaşayış məskənləri arasında ən möhtəşəmlərindən biridir. Arxeoloqlar burada aparılan qazıntılar zamanı tapılmış keramika nümunələri, tuncdan və dəmirdən hazırlanmış silahlar, məişət əşyaları və bəzək əşyaları əsasında bu ərazinin e.ə. I minilliyin ortalarından etibarən sıx şəkildə məskunlaşdığını sübut edirlər. Qala öz dövründə həm yaşayış yeri, həm də müdafiə istehkamı kimi fəaliyyət göstərib. Əsrlər boyu Örənqala Cənubi Qafqazın əsas ticarət yolları üzərində yerləşdiyi üçün burada müxtəlif dövlətlərin, tayfaların və xalqların təsiri aydın hiss olunur. Qala divarlarının inşasında istifadə edilən böyük qaya daşları və xüsusi planlaşdırma texnikası bu ərazidə yüksək inkişaf etmiş memarlıq və tikinti mədəniyyətinin olduğunu göstərir. Orta əsrlərdə isə Örənqala həm kənd təsərrüfatı, həm sənətkarlıq, həm də regional inzibati idarəetmənin mərkəzi olub. Qalanın ətrafında müxtəlif yaşayış məskənləri, təsərrüfat binaları, məbədlər və qəbiristanlıqlar aşkar edilib. Bütün bunlar Örənqalanın təkcə müdafiə istehkamı deyil, həm də geniş sosial və iqtisadi həyatın mərkəzi olduğunu sübut edir.

Memarlıq Üslubu və Qala Tikintisinin Xüsusiyyətləri

Örənqalanın ən diqqətçəkən cəhətlərindən biri onun memarlıq üslubu və tikinti texnikasıdır. Qala divarlarının hündürlüyü, qalınlığı, istifadə olunan materialların keyfiyyəti və düzülüşü, qapı və bürclərin forması, keşikçi yerləri və sığınacaqlar qədim Azərbaycan memarlıq ənənələrinin, yerli təbii resursların və regional zövqün harmoniyasını əks etdirir. Əsas qala divarları, adətən, iri ölçülü daş bloklardan və bəzən bişmiş kərpicdən inşa olunub. Qalanın daxili quruluşunda idarəetmə məkanları, su anbarları, silah anbarları, məbəd və icma yerləri xüsusi olaraq planlaşdırılıb. Örənqalanın bəzi bürcləri günümüzədək qorunub saxlanılıb və onların üzərində bəzəkli daş işləri, təsviri ornamentlər və müdafiə məqsədilə qurulmuş xüsusi qurğular müşahidə olunur. Qalanın tikintisində diqqətəlayiq olan məqamlardan biri də onun ətraf mühitə uyğunlaşmasıdır – tikili relyefin özünəməxsus xüsusiyyətlərinə görə ucaldılıb, beləliklə həm düşmən hücumlarının qarşısını almaq, həm də təbii təhlükələrə qarşı müdafiə etmək mümkün olub. Bu cür kompleks planlaşdırma və inşaat texnikası Azərbaycan xalqının şəhərsalma və müdafiə memarlığı sahəsində minilliklər boyu topladığı təcrübəni bir daha sübut edir.

Arxeoloji Tapıntılar və Elmi Tədqiqatlar

Örənqala ilə bağlı ən dəyərli məlumatlar arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində əldə edilib. XX əsrin ortalarından başlayaraq aparılan sistemli qazıntılar nəticəsində burada müxtəlif dövrlərə aid material-mədəniyyət nümunələri, məişət əşyaları, silahlar, keramika qablar, muncuqlar, tunc və dəmir dövrünə aid bəzək əşyaları aşkar olunub. Bu tapıntılar bir tərəfdən Örənqalanın yaşayış məskəni və müdafiə istehkamı kimi rolunu təsdiqləyir, digər tərəfdən isə bölgənin sosial-iqtisadi və mədəni həyatına işıq salır. Qazıntılar zamanı müxtəlif mərhələlərə aid yaşayış qatları, təbəqələşmiş torpaq layları, qəbir tikililəri və sənətkarlıq ocaqları üzə çıxarılıb. Eyni zamanda, Örənqala ətrafında qədim suvarma sistemləri, su quyuları və saxsı borular aşkar edilib ki, bu da burada su təsərrüfatının və irriqasiya mədəniyyətinin yüksək inkişaf etdiyini göstərir. Bütün bu elmi tapıntılar Azərbaycan arxeologiyası üçün qiymətli mənbədir və Örənqalanın tarixi, sosial və mədəni inkişafı barədə yeni bilgilər əldə etməyə imkan verir.

Örənqala Qədim Şəhəri: Yerləşmə, Tədqiqat Tarixi və Arxeoloji Ekspedisiyalar

Azərbaycanın qədim şəhər mədəniyyətləri sırasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edən Örənqala V–XIII əsrlər dövrünü əhatə edən qədim yaşayış məskəni kimi tarixə düşüb. Buranın yerləşdiyi ərazi — Beyləqan şəhərindən təxminən 15–17 km şimal-qərbdə, Mil düzünün genişliklərində, təbii landşaft və su mənbələri ilə zəngin mühitdədir. İlk arxeoloji tədqiqatlar 1933-cü ildə AMEA-nın əməkdaşları tərəfindən İ.İ. Meşşaninovun rəhbərliyi ilə aparılmışdır və bu, regionda ilk geniş elmi ekspedisiya sayılır. Elə ilk qazıntılardan məlum oldu ki, Örənqala şəhər ölçüsünə, sosial-iqtisadi potensialına və infrastrukturuna görə dövrünün ən iri şəhərlərindən biri olmuşdur. Lakin zaman keçdikcə – siyasi və iqtisadi rolunu itirdikcə – şəhərin sahəsi kiçilmiş, yeni divarlar inşa edilərək köhnə şəhərin yalnız bir hissəsi qorunub saxlanmışdır. Digər hissələr isə zamanla tərk edilmiş və dağılmışdır. Əldə olunan arxeoloji materiallar, xüsusən Rey tipli keramika və çoxlu mis sikkələr, şəhərin çiçəklənmə dövrünün Səlcuq və Hülakülər dövlətləri zamanına təsadüf etdiyini göstərir. Monqol işğalları dövründə isə şəhər ciddi dağıntılara məruz qalıb, uzun müddət yenidən dirçəlib inkişaf edə bilməmişdir.

Qazıntılar və Maddi Mədəniyyət Nümunələri: Qədim Tikililər, Keramika və Sənətkarlıq

Örənqala üzərində sonrakı arxeoloji tədqiqatlar əsasən 1936-cı ildə Ə. Ələkbərovun rəhbərliyi ilə aparılıb və nəticədə şəhərin planı, mədəni təbəqələrin dərinliyi və tipologiyası müəyyən olunub. Mil düzündə təpələrlə əhatə olunan şəhər sahəsinin ümumi ərazisi 36 hektara, bəzən isə 2–3 km²-ə çatırdı. Qazıntılar zamanı müxtəlif dərinliklərdə – bəzən yer səthindən 3–4 metrə qədər – möhkəm kərpic və daş divar qalıqları, otaq və pilləkən izləri, çoxlu keramika fraqmentləri, mis pullar və bəzək əşyaları tapılıb. Tapıntılar sübut edir ki, burada iki mərtəbəli evlər, məişət binaları, təndir və mətbəxlər mövcud olub, xüsusilə keramika istehsalı və sənətkarlıq yüksək səviyyədə inkişaf edib. Rey tipli keramika, naxışlı və şirli qablar, insan və heyvan təsvirləri, Kufi yazılı inşaat bəzəkləri şəhərin təkcə yaşayış deyil, həm də sənətkarlar və ustalar üçün mərkəz rolunu oynadığını sübut edir. Eyni zamanda, sənətkarlıq məhəllələrində istehsal olunan məhsullar üzərində “Fəzlun Beyləqanda hazırlamışdır” tipli ərəbcə möhürlərin aşkarlanması Örənqalanın Beyləqan şəhərinin xərabələri olduğu fikrini elmi cəhətdən təsdiq edib.

Şəhər Planı, Tikinti Texnikası və Sosial-Təsərrüfat Strukturu

Örənqala şəhər yerinin unikal xüsusiyyətlərindən biri də onun planlaşdırılması və tikinti texnikasıdır. Qədim şəhər geniş düzənlikdə yerləşdiyindən, hündür təpələr və dərin xəndəklərlə əhatə olunub, divarların içərisində müxtəlif dövrlərə aid qalın mədəni təbəqələr toplanıb. Şəhərin 36 hektarlıq ərazisi yerin adi səthindən 5–6 metr hündürlükdəki təpələrlə dövrəyə alınıb və bu təpələrin ətrafında 1–2 metr dərinliyində, 10–15 metr enində xəndəklər çəkilib. Qazıntılar zamanı müxtəlif tikili növləri – arakəsmə divarları, kiçik otaqlar, iki mərtəbəli evlər, pilləkən qalıqları, təndir və mətbəxlər – üzə çıxıb. Binaların tikintisində əsasən kvadrat və düzbucaqlı formalı bişmiş kərpiclər, möhkəm məhlullar və bərkidici materiallardan istifadə olunub. Qazıntı təbəqələrindən müxtəlif keramika növləri, məişət əşyaları, qəndillər və ornamentli qablar aşkarlanıb. Eyni zamanda, sənətkarlara məxsus kiçik evlər, sənətkar məhəllələri, sənaye və emalatxana qalıqları bu şəhərin təkcə inzibati və müdafiə yox, həm də sənaye və sosial mərkəz olduğunu göstərir. Orta əsrlərdə isə Beyləqan adı ilə tanınan bu şəhər Azərbaycanın urbanizasiya tarixində xüsusi yer tutub, burada dulusçuluq, metallurgiya və digər sənət sahələri yüksək inkişaf səviyyəsinə çatıb.

Örənqalanın Sosial və İqtisadi Əhəmiyyəti

Tarixi mənbələr və arxeoloji tapıntılar Örənqalanın yalnız hərbi-strateji məntəqə deyil, həm də bölgənin sosial və iqtisadi həyatının mərkəzi olduğunu göstərir. Qala ətrafında böyük əkin sahələri, maldarlıq təsərrüfatları, sənətkarlıq emalatxanaları və ticarət məntəqələri formalaşıb. Yerli əhali əsasən əkinçilik, maldarlıq, toxuculuq, keramika, zərgərlik və digər sənət sahələri ilə məşğul olub. Qalanın içində və ətrafında aşkar edilmiş bazar yerləri, taxıl anbarları, dəmirçi və dulusçu sexləri bölgədə intensiv iqtisadi fəaliyyətin və geniş ticarət əlaqələrinin olmasını sübut edir. Qalanın yerləşdiyi coğrafi mövqe ticarət yollarının kəsişməsində olmasına imkan verib və bu da buranı mühüm tranzit mərkəzinə çevirib. Qala vasitəsilə müxtəlif mədəniyyətlər və etnoslar arasında əlaqələr yaranıb, iqtisadi və mədəni inteqrasiya prosesi baş verib.

Qala Ətrafında Yaşayış və Əhalinin Gündəlik Həyatı

Örənqala və onun ətrafı qədimdən bəri sıx məskunlaşmış ərazilərdən olub. Burada tapılan məişət əşyaları, ev tikililəri, saxsı qablar, iş alətləri və məişət bəzəkləri əhalinin gündəlik həyatının yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdığını göstərir. Ev tikililəri əsasən yerli daş, kərpic və palçıqdan inşa edilib, damlar adətən düz və ya yüngül maili olub, yaşayış sahələri isə ailə üzvlərinin sayına uyğun bölünüb. Qalanın daxilində məişət həyətləri, sənətkarlıq emalatxanaları, saxsı sobaları və kiçik məbədgahlar yerləşirdi. Aşkar olunan qəbiristanlıqlar və dəfn adətləri qədim insanların dini inancları, dünyagörüşü və ailə münasibətləri barədə də məlumat verir. Bütün bu tapıntılar Örənqalanın sosial-iqtisadi strukturunun kompleks, cəmiyyət həyatının isə çoxşaxəli olduğunu göstərir.

Örənqalanın Mədəni İrsdə Yeri və Qorunması

Bu gün Örənqala Azərbaycan xalqının maddi-mədəni irsinin mühüm nümunəsi kimi xüsusi qorunur. Qala təkcə arxeoloji abidə deyil, həm də milli yaddaşın, tarix və mədəniyyətin canlı şahididir. Son illər dövlət tərəfindən burada bərpa və konservasiya işləri aparılır, qala ərazisi qorunan tarixi-mədəni abidələr siyahısına daxil edilib. Turistlərin, alim və tədqiqatçıların marağını cəlb edən Örənqala elmi konfransların, ekskursiyaların, mədəni tədbirlərin keçirildiyi mühüm mərkəzə çevrilib. Eyni zamanda, burada tapılan artefaktlar, sənət nümunələri, məişət əşyaları və s. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və digər elmi-tədqiqat müəssisələrində öyrənilir, ölkənin aparıcı muzeylərində sərgilənir. Örənqalanın qorunması gələcək nəsillərin milli mədəniyyətə və tarixə bağlılığının gücləndirilməsi baxımından da əhəmiyyətlidir.

Örənqala Azərbaycan xalqının qədim tarixinin, memarlıq və şəhərsalma mədəniyyətinin, sosial-iqtisadi inkişafının, etnik və mədəni müxtəlifliyinin canlı şahidlərindən biridir. Onun arxeoloji və tarixi tədqiqi ölkənin keçmişi barədə dərin elmi biliklərin əldə olunmasına, milli mədəniyyətin qorunmasına və gələcək nəsillərə ötürülməsinə xidmət edir. Qalanın müasir dövrdə öyrənilməsi, qorunması və ictimaiyyətə çatdırılması Azərbaycan dövlətçiliyi və xalqının öz tarixi irsinə bağlılığı baxımından da vacibdir. Örənqalanın tədqiqi, burada aparılan elmi işlər və əldə olunan tapıntılar Azərbaycanın dünya sivilizasiyasının formalaşmasında oynadığı rolu bir daha sübut edir.

Ən Çox Verilən Suallar