Örənqala : Tarixi Şəhər, İrsi Abidə

Azərbaycan torpağı əsrlər boyunca bir çox qədim şəhərlərin, yaşayış məskənlərinin, sivilizasiya mərkəzlərinin beşiyi olub. Bu diyar yalnız zəngin təbiəti ilə deyil, həm də arxeoloji və tarixi abidələri ilə seçilir. Azərbaycanın müxtəlif guşələrində tapılan qədim qalalar və şəhərlər xalqımızın köklü dövlətçilik ənənələrinin, mədəni və siyasi inkişafının bariz nümunəsidir. Belə qədim yaşayış məskənlərindən biri də Örənqaladır. Tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxan bu şəhər və qala, yalnız Azərbaycan tarixinin deyil, bütövlükdə Qafqaz və Yaxın Şərq sivilizasiyasının da mühüm arxeoloji və mədəni obyektlərindən biridir. Örənqala həm öz memarlıq xüsusiyyətləri, həm də sosial-iqtisadi, siyasi, ticari və hərbi baxımdan regionun inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Bugünkü arxeoloji tədqiqatlar və elmi mənbələr Örənqalanın tarixini, məişətini, sənətkarlığını, ictimai quruluşunu aydınlaşdırmağa imkan verir.

Örənqala: Adının mənası və coğrafi mövqeyi

Örənqala toponimi türkdilli xalqlarda geniş yayılmış bir ad kimi tanınır. “Örən” – qədim, xarabalıq, tarixi yaşayış yeri, “qala” isə müdafiə tikilisi, istehkam deməkdir. Beləliklə, “Örənqala” sözü “qədim qala”, “tarixi qalalı şəhər” anlamını ifadə edir. Azərbaycanda bir neçə “Örənqala” adlı yer və arxeoloji abidə mövcuddur. Ən məşhurları Salyan, Qazax, Sabirabad, Tovuz və digər rayonlarda yerləşən Örənqala arxeoloji abidələridir. Ən geniş tədqiq olunmuş və tarixi əhəmiyyət kəsb edən Örənqala Salyan rayonu ərazisində, Kür çayının sol sahilində yerləşir. Ətrafı münbit düzənlik, qədim karvan yolları, ticarət yolları və strateji mövqeyi ilə seçilir. Örənqala həm də təbiət və su mənbələrinin yaxınlığında yerləşdiyi üçün burada yaşayış minilliklər boyu davam edib.

Tarixi və Arxeoloji araşdırmalar

Örənqala ərazisi uzun illərdir arxeoloqlar və tarixçilər tərəfindən araşdırılır. İlk elmi tədqiqatlar XX əsrin əvvəllərində başlayıb və sovet dövründə intensiv arxeoloji qazıntılar aparılıb. Burada tapılan maddi-mədəniyyət nümunələri, keramika məmulatları, silahlar, məişət əşyaları, tikinti qalıqları, sikkələr və müxtəlif artefaktlar Örənqalanın eramızdan əvvəl II minillikdən başlayaraq müxtəlif dövrlərdə mühüm yaşayış və müdafiə məntəqəsi olduğunu təsdiqləyir. Qazıntılar zamanı tapılan tikili qalıqları göstərir ki, burada güclü müdafiə sisteminə malik qala divarları, bürclər, yaşayış evləri, ibadət məkanları və su anbarları mövcud olub.

Örənqala, xüsusilə Salyan rayonundakı abidə, ilk tunc dövründən, erkən dəmir dövrünədək fasiləsiz yaşayışın izlərini özündə saxlayır. Bəzi tədqiqatçılar Örənqalanın qədim Albaniya dövlətinin sərhəd qalalarından biri ola biləcəyini qeyd edirlər. Ətraf kəndlərdə və çay yataqlarında tapılan çoxsaylı arxeoloji tapıntılar Örənqalanın həm yerli əhalinin, həm də gəlmə tayfa və xalqların yaşayış və müdafiə məskəni kimi böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini sübut edir.

Örənqalanın sosial və iqtisadi həyatı

Tarixi mənbələr və arxeoloji tapıntılar göstərir ki, Örənqala yalnız müdafiə məqsədilə tikilmiş istehkam deyil, həm də inkişaf etmiş bir şəhər olub. Burada əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq, ticarət və suvarma təsərrüfatı ilə bağlı idi. Böyük su kanalları və su anbarları şəhərin inkişafı üçün əsas infrastruktur olub. Burada tapılan keramika və mis qablar, silahlar, zinət əşyaları və məişət əşyaları sənətkarlığın yüksək səviyyədə olduğunu göstərir.

Ticarət yolları üzərində yerləşdiyinə görə, Örənqalanın iqtisadi həyatı çoxcanlı və rəngarəng idi. Buradan müxtəlif mallar karvanlarla qonşu ölkələrə, həmçinin daxili bazarlara daşınırdı. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan müxtəlif regionlara aid sikkələr Örənqalanın Qafqazın və Yaxın Şərqin əsas ticarət mərkəzlərindən biri olduğunu göstərir.

Qala-memarlıq xüsusiyyətləri və müdafiə sistemi

Örənqala öz dövrünün qabaqcıl memarlıq texnikalarına malik idi. Qala divarları əsasən iri bişmiş kərpic və daşlardan tikilmişdi, bəzi hissələrdə isə torpaq və çiy kərpicdən istifadə olunmuşdu. Qalanın ərazisində bir neçə müdafiə bürcü, keşikçi qalası, darvazalar və daxili küçə şəbəkəsi mövcud idi. Bəzi mənbələrdə qeyd olunur ki, Örənqalada yeraltı yollar və gizli çıxışlar da olub, bu isə qalaya uzun müddət davam edən mühasirə dövründə dözümlülük verirdi. Ətrafı dərin xəndəklərlə və su maneələri ilə əhatə olunan qala ərazisində əsas yaşayış və ictimai tikililər xüsusi planla yerləşdirilirdi.

Arxeoloji tapıntılar və mədəni irs

Qazıntılar zamanı tapılan əşyalar arasında döyüş silahları, ox və nizə ucluqları, keramika və tunc məmulatlar, qab-qacaq, bəzək əşyaları, mis və dəmir əşyalar, məişət avadanlıqları, müxtəlif məişət və incəsənət nümunələri var. Bunlar qədim əhalinin gündəlik həyatından tutmuş, dini rituallarına, təsərrüfat fəaliyyətinə qədər geniş məlumat verir. Eyni zamanda, Örənqalada tapılan yazılı abidələr, sikkələr və möhürlər, burada yazının, idarəetmə və ticarət sistemlərinin inkişaf etdiyini sübut edir.

Bu tapıntılar sayəsində Azərbaycan tarixinin erkən dövrləri, məişət və dövlətçilik ənənələri, xalq sənəti və iqtisadi münasibətləri barədə zəngin məlumat əldə olunur. Hazırda Örənqaladan tapılan bir çox artefaktlar ölkənin əsas muzeylərində sərgilənir.

Örənqalanın əfsanələri və xalq yaddaşında rolu

Örənqala təkcə tarixi və arxeoloji abidə deyil, həm də xalq arasında bir çox rəvayətlərə, əfsanələrə və nağıllara mövzu olmuş məkandır. Xalq yaddaşında bu qala qəhrəmanlıq, müdafiə, sədaqət və mətinliyin simvolu kimi yaşayır. Bəzi yerli rəvayətlərə görə, burada yaşanan döyüşlər, müdafiə səhnələri və igidlik nümunələri nəsillərdən-nəsillərə ötürülüb, toponim və folklor yaradıcılığında əksini tapıb. Qalanın adı ilə bağlı bir çox hekayələr və əfsanələr bu ərazinin Azərbaycanın mədəni yaddaşında xüsusi yer tutduğunu göstərir.

Örənqalanın müasir dövrdə öyrənilməsi və qorunması

Son illərdə Azərbaycan dövlətinin və yerli idarəetmənin təşəbbüsü ilə Örənqalada yeni arxeoloji tədqiqatlar aparılır, ərazidə abidələrin bərpası, qorunması və turistlər üçün əlçatan hala gətirilməsi istiqamətində işlər görülür. Bu qədim şəhərin və qalasının araşdırılması, ölkənin qədim dövlətçilik və şəhərsalma ənənələrinin öyrənilməsi üçün unikal imkanlar açır. Örənqalanın turizm potensialı da olduqca yüksəkdir və gələcəkdə həm yerli, həm də xarici tədqiqatçılar, turistlər üçün cəlbedici məkana çevriləcəyi gözlənilir.

Örənqala Azərbaycan tarixində və milli kimlikdə

Örənqala təkcə bir arxeoloji məkan və ya tarixi abidə deyil, həm də milli yaddaşın, dövlətçilik tarixinin, xalqımızın yaşayış tərzinin və ənənələrinin mühüm bir hissəsidir. Bu məkan Azərbaycanın qədim şəhər mədəniyyətinin, müdafiə və istehkam quruculuğunun, sənətkarlıq və ticarət ənənələrinin formalaşmasında böyük rol oynayıb. Bugünkü gənc nəsil üçün Örənqala milli kimliyin, tarixə bağlılığın, kökümüzün və zəngin mədəni irsimizin rəmzidir.

Örənqala – Azərbaycanın qədim şəhərsalma və qala memarlığının, dövlətçilik və müdafiə ənənələrinin, mədəniyyət və sənətkarlıq tarixinin canlı abidəsidir. Tarixi, arxeoloji və mədəni baxımdan bu abidə ölkəmizin keçmişini öyrənmək, milli yaddaşımızı qorumaq və gələcək nəsillərə ötürmək baxımından əvəzsiz mənbədir. Örənqalanın hər bir daşında, hər tapıntısında xalqımızın minilliklər boyu yaratdığı sivilizasiya və mədəniyyətin izləri, əzmi, zəhməti və istedadı yaşayır. Bu məkanın araşdırılması, qorunması və tanıdılması təkcə alimlərin deyil, hər bir vətəndaşın və gələcək nəsillərin borcudur. Azərbaycan tarixində örənqalalarımızın layiqli yer alması üçün səylər davam etdirilməli və bu mədəni irsə sahib çıxılmalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar