Orfoepiya lüğəti hər bir dilin inkişafında və nitqin standartlaşdırılmasında xüsusi rol oynayan elmi və praktik mənbədir. Azərbaycanda orfoepiya lüğətinin yaranması, tərtib prinsipləri, funksional əhəmiyyəti və tədrisə, cəmiyyətə təsiri dilçilik tariximizin vacib mərhələlərindəndir. Müasir informasiya cəmiyyətində, dilin kütləvi informasiya vasitələrində və təhsil mühitində düzgün səsləndirilməsi həm milli mədəniyyətin qorunması, həm də kommunikasiya keyfiyyətinin artırılması üçün əsas şərtlərdən sayılır. Orfoepiya lüğətləri məhz bu ehtiyacları ödəmək üçün yaradılır və dildəki orfoqrafik norma ilə orfoepik normanı fərqləndirən, nitqin canlı səsləndirilməsi üçün konkret və dəqiq qaydalar təqdim edən elmi vəsaitdir.
Dil tariximizdə orfoepiya lüğətlərinin əhəmiyyəti xüsusilə XX əsrin ikinci yarısından etibarən aktuallaşıb. Mətbuat, radio, televiziya və müxtəlif informasiya vasitələrinin sürətli inkişafı dilin standartlaşmasını və nitq mədəniyyətinin yüksək səviyyədə olmasını labüd edib..
Orfoepiya Lüğətinin Tarixi İnkişafı
Azərbaycanda orfoepiya lüğəti tərtibi tarixi, dilçilik ənənəsinin formalaşması və milli kimliyin qorunması baxımından xüsusi maraq doğurur. Əsrlər boyu Azərbaycanda şifahi nitq əsas kommunikasiya vasitəsi olub, klassik poeziya, aşıq sənəti, xalq dastanları və şifahi xalq ədəbiyyatı milli dildəki səs gözəlliyinin, fonetik incəliklərin qorunmasında aparıcı rol oynayıb. Ancaq yazı dilinin inkişafı və kütləvi təhsilin yayılması ilə səslənmə normalarının standartlaşdırılmasına ehtiyac yaranıb. Orfoepiya lüğətlərinin yaranmasının əsas mərhələləri və inkişaf dinamikası da məhz bu tarixi reallıqlarla bağlıdır.
İlk orfoepiya lüğətləri Azərbaycanda sovet dövründə, xüsusilə 1960-cı illərdən etibarən gündəmə gəlib. Həmin dövrdə Azərbaycan dili dövlət statusu qazanmış, məktəblərdə, ali təhsil müəssisələrində və elmi dairələrdə geniş tətbiq olunmağa başlamışdı. İlk orfoepiya lüğətləri, əsasən, elmi-intizamlı qaydalara, ümumxalq dilinin xüsusiyyətlərinə, fonetik sistemin əsaslarına söykənirdi. Lüğət tərtibatçıları xalq danışığından, şivə və dialekt materiallarından geniş istifadə edir, ən mükəmməl və qüsursuz səslənmə nümunələrini təqdim edirdilər.
Sovet dövründə Azərbaycan dilində nəşr olunan ilk orfoepiya lüğətləri alimlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, onlardan təhsil müəssisələrində, radio və televiziya proqramlarında, dövlət idarələrində geniş istifadə edilmişdir. O zamanlar, əsas diqqət nitq mədəniyyətinin formalaşmasına, vətəndaşların düzgün danışıq vərdişlərinin aşılanmasına və ortaq səslənmə normalarının yayılmasına yönəlmişdi. Lüğətlərin tərtibində filoloqlar, fonetika mütəxəssisləri, dilçi alimlər və müəllimlər birgə fəaliyyət göstərmiş, söz fondunun genişliyi, fonetik izahların dəqiqliyi və nümunələrin təkmilliyi təmin olunmuşdu.
Müstəqillik dövründə isə orfoepiya lüğəti tərtibi yeni mərhələyə qədəm qoydu. Azərbaycanın dövlət dili statusunun möhkəmləndirilməsi, dil islahatları, yeni orfoqrafiya qaydalarının təsdiqlənməsi və dilə yeni sözlərin daxil olması fonunda, orfoepiya lüğətləri daha da aktuallaşdı. Xüsusilə 2000-ci illərdən sonra müasir orfoepiya lüğətləri, informasiya texnologiyaları əsasında, elektron formatda da hazırlanmağa başladı. Bu lüğətlər, Azərbaycan dilinin bütün fonetik imkanlarını, vurğu və intonasiya xüsusiyyətlərini, sözlərin səslənməsindəki xüsusi halları əhatə edir və standartlaşdırır. Həmçinin, bu lüğətlər dövlət orqanlarının, media qurumlarının, təhsil müəssisələrinin və fərdi şəxslərin istifadəsi üçün əlçatan oldu.
Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycan dilində tərtib edilmiş əsas orfoepiya lüğətlərinin əsas xüsusiyyətləri, nəşr illəri və əsas tərtibatçıları verilmişdir:
| Lüğətin adı | Nəşr ili | Tərtibatçılar | Əsas xüsusiyyətləri |
|---|---|---|---|
| Azərbaycan dili orfoepiya lüğəti | 1968 | M. Seyidov, A. Kazımov | İlk fundamental orfoepiya lüğəti, əsas nitq normaları |
| Müasir Azərbaycan dili orfoepiya lüğəti | 1989 | F. Abbasov, R. Məmmədov | Ən yeni fonetik dəyişiklikləri əhatə edir |
| Azərbaycan dilinin orfoepiya normaları | 2013 | R. Quliyev, S. Qasımov | Elektron baza, vurğu və intonasiya izahları |
| Orfoepiya normativləri üzrə bələdçi | 2020 | B. Zeynalov | Yeni leksik vahidlər, terminologiya |
Bu lüğətlərin hər biri öz dövrünün ehtiyaclarına cavab verib, dilin fonetik zənginliyini, səslənmə harmoniyasını və danışıq normativlərini qoruyub. Eyni zamanda, hər bir nəşr müasir texnologiyalar və elmi yeniliklər əsasında təkmilləşdirilib.
Orfoepiya Lüğətinin Elmi Əsasları: Fonetika və Nitq Mədəniyyəti
Orfoepiya lüğəti tərtibində elmi baza və nəzəri prinsiplər əsas yer tutur. Fonetika, morfologiya, leksika və sintaksis sahəsində əldə olunmuş nailiyyətlər lüğətin strukturunu və funksional əhəmiyyətini müəyyənləşdirir. Fonetika Azərbaycan dilçiliyində ən önəmli sahələrdən biri kimi çıxış edir və orfoepiya lüğətinin hazırlanmasında aparıcı rola malikdir. Sözlərin səslənməsi, vurğu yeri, sait və samitlərin tələffüzü, ahəngdarlıq qaydaları və s. fonetik qanunauyğunluqlar lüğətin tərtibatında nəzərə alınır.
Dilçiliyin əsas prinsipləri əsasında orfoepiya lüğətində sözlərin yazılı forması ilə səslənmə forması arasında olan fərqlər göstərilir. Çox zaman yazı dili və danışıq dili arasında müxtəlifliklər meydana çıxır, bəzi sözlər gündəlik ünsiyyətdə fərqli səslənir, vurğu fərqli düşür və ya sait-samit dəyişiklikləri baş verir. Lüğətin əsas vəzifəsi bu fərqlilikləri elmi əsaslarla tənzimləmək və normaya salmaqdır. Bu zaman, həm Azərbaycan dilinin klassik qaydaları, həm də müasir dilin inkişaf dinamikası nəzərə alınır.
Orfoepiya lüğətinin elmi bazası, ilk növbədə, dilin fonetik sisteminin dərindən təhlili, səslərin artikulyasiyası və akustik xüsusiyyətləri, sözlərin fonem tərkibi və morfoloji strukturu, ahəngdarlıq qaydaları və dialekt xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə əsaslanır. Lüğət tərtibatçılarının əsas vəzifələrindən biri də dialekt və şivə fərqlərini standart danışıq normasına uyğunlaşdırmaq və ümumxalq nitqinə inteqrasiya etməkdir. Bu isə yalnız elmi-praktik bilik və bacarıq, fonetik təhlil və çoxillik müşahidə nəticəsində mümkündür.
Bununla yanaşı, orfoepiya lüğətinin tərtibində intonasiya, tonallıq, melodik axın və ritm kimi musiqili xüsusiyyətlər də nəzərə alınır. Xüsusilə, poeziyada, ədəbi əsərlərdə və canlı çıxışlarda nitqin musiqililiyi, sözün axıcılığı və səs gözəlliyi əsas rol oynayır. Orfoepiya lüğəti həmin estetik tələbləri və elmi norma tələblərini bir araya gətirir.
Orfoepiya Lüğətinin Tətbiqi: Təhsil və Kütləvi İnformasiya Vasitələrində İstifadə
Orfoepiya lüğətinin ən geniş tətbiq sahələrindən biri təhsil sistemidir. Məktəblərdə, ali təhsil müəssisələrində, müəllim hazırlığında və nitq mədəniyyəti kurslarında bu lüğət əsas vəsait kimi istifadə olunur. Müəllimlər, tələbələr, aparıcılar və aktyorlar üçün düzgün səslənmə vərdişlərinin formalaşdırılması, orfoepiya qaydalarının öyrədilməsi və tətbiqi zəruridir. Dilin fonetik zənginliyinin qorunması və standart səslənmə normalarının yayılması üçün orfoepiya lüğətləri əlçatandır və daim yenilənir.
Təhsil prosesində orfoepiya lüğəti, əsasən, Azərbaycan dili fənnində, eləcə də nitq mədəniyyəti, fonetika, stilistika və jurnalistika kimi fənlərdə istifadə edilir. Dərslik və proqramlar lüğətin elmi prinsiplərini əsas tutur, şagird və tələbələrə düzgün tələffüz və səslənmə vərdişləri aşılayır. Bundan əlavə, imtahanlarda, müsabiqələrdə, elmi-ədəbi konfranslarda, radio və televiziya proqramlarında, bədii oxu yarışlarında da bu lüğətə istinad edilir.
Kütləvi informasiya vasitələrində – televiziya, radio, internet və sosial media platformalarında orfoepiya lüğətinin rolu daha da artır. Aparıcılar, diktorlar, jurnalistlər, aktorlar və s. kütlə qarşısında çıxış edən şəxslər üçün orfoepiya lüğəti həm peşəkar nitqin, həm də milli kimliyin qorunması baxımından əsas istinad mənbəyidir. Xüsusilə, dövlət dili qanunu və normativ aktlara uyğun olaraq, bütün rəsmi çıxışlarda, xəbərlərdə, təlimat və sərəncamlarda lüğətin qaydalarına ciddi əməl olunur.
Aşağıdakı cədvəldə orfoepiya lüğətinin təhsil və KİV-də istifadə istiqamətləri və hədəf auditoriyası göstərilib:
| İstifadə sahəsi | Hədəf auditoriyası | Tətbiq forması |
|---|---|---|
| Məktəb və ali təhsil | Şagirdlər, tələbələr | Dərslik, proqram, imtahanlar |
| Kütləvi informasiya vasitələri | Aparıcılar, jurnalistlər | Xəbərlər, verilişlər, çıxışlar |
| Elm və tədqiqat | Alimlər, müəllimlər | Elmi məqalələr, konfranslar |
| Bədii ədəbiyyat və teatr | Aktyorlar, yazarlar | Səhnə çıxışları, bədii oxu |
Orfoepiya Lüğətinin Strukturu və Tərtibat Prinsipləri
Orfoepiya lüğətinin tərtibi xüsusi elmi prinsiplərə əsaslanır. Əsas məqsəd – yazılı şəkildə təqdim olunan sözlərin ən düzgün səslənmə formasını müəyyənləşdirmək, onları ardıcıllıq və kateqoriyalar üzrə təqdim etməkdir. Lüğətdə hər bir söz ayrıca, bəzən isə sinonim, antonim və polisemik mənalar üzrə göstərilir. Sözün fonetik izahı, vurğu yeri, sait və samitlərin səslənmə qaydası, xüsusi hallarda isə səslənmə variantları təqdim edilir.
Azərbaycan orfoepiya lüğətlərinin strukturunda, adətən, aşağıdakı hissələr yer alır:
- Sözün orfoqrafik forması
- Sözün orfoepik səslənmə izahı (bəzən transkripsiyada)
- Vurğu yeri
- Sözün mənşəyi və etimologiyası
- Variant səslənmə formaları (əgər varsa)
- Qısa izah və misal (bəzi lüğətlərdə)
- Terminoloji qeyd (terminsə ayrıca qeyd edilir)
Sözlərin düzülüş ardıcıllığı əlifba sırasına görə, bəzi lüğətlərdə isə tematik və ya funksional istiqamətlərə görə qurulur. Lüğət tərtibatçıları elmi mənbələrdən, klassik və çağdaş ədəbiyyatdan, KİV nümunələrindən, dialekt və şivə araşdırmalarından istifadə edir, ən aktual və işlək sözləri seçir, lüğət fondunu daim yeniləyir.
Aşağıdakı cədvəldə orfoepiya lüğətinin əsas struktur hissələri və onların izahı göstərilib:
| Struktur hissə | Təsviri |
|---|---|
| Sözün yazılı forması | Orfoqrafik qaydalara uyğun yazılır |
| Səslənmə izahı | Fonetik transkripsiya və ya izahlı təqdimat |
| Vurğu | Söz üzərində vurğunun yeri xüsusi işarə ilə göstərilir |
| Mənşə | Sözün etimologiyası və ilkin forması |
| Variantlar | Fərqli səslənmə və ya dialekt variantları |
| Misal | İstifadə nümunəsi (bəzən əlavə edilir) |
| Terminoloji qeyd | Terminologiya bölməsi üçün xüsusi qeyd |
Bu cür strukturlaşdırma həm elmi dəqiqliyi, həm də praktik istifadənin rahatlığını təmin edir.
Orfoepiya Lüğətində Terminlər və Neologizmlər
Müasir dövrdə orfoepiya lüğətinin ən aktual məsələlərindən biri də yeni sözlərin, terminlərin və neologizmlərin səslənmə qaydalarının normalaşdırılmasıdır. Elmi-texniki tərəqqi, informasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı, beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsi Azərbaycan dilinə çoxsaylı yeni sözlərin daxil olmasına səbəb olub. Bu isə orfoepiya lüğətində həmin sözlərin səslənməsinin dəqiq şəkildə qeyd olunmasını tələb edir.
Xarici mənşəli terminlər, beynəlxalq sözlər, eləcə də gündəlik danışıqda işlədilən alınma sözlər bəzən fonetik sistemimizə uyğunlaşdırılmır, fərqli səslənir və ya vurğu fərqli düşür. Orfoepiya lüğətinin əsas vəzifələrindən biri həmin sözlərin səslənmə normalarını müəyyən etmək, onları ümumxalq nitqinə uyğunlaşdırmaqdır. Lüğət tərtibatçıları elmi-praktik təcrübə, müşahidə və monitorinq nəticəsində ən məqbul variantı seçir, fonetik transkripsiya, vurğu və tələffüz qaydalarını izah edir.
Neologizmlər və terminlər tez-tez yenilənən sahələrdir, buna görə də orfoepiya lüğəti daim yenilənir, yeni nəşrlərdə ən aktual leksik vahidlər, informasiya texnologiyalarına, hüquq, tibb, maliyyə və digər sahələrə aid terminlər xüsusi qeyd olunur. Lüğətdə həmçinin, qısa izahlar və misal cümlələr də verilir ki, istifadəçilər yeni sözlərin düzgün səslənməsi və işlənməsi barədə ətraflı məlumat əldə edə bilsinlər.
Aşağıdakı cədvəldə orfoepiya lüğətində ən çox rast gəlinən yeni termin və neologizmlərin səslənmə normaları barədə nümunə verilmişdir:
| Söz/Termin | Səslənmə qaydası | Vurğu yeri | Qeyd |
|---|---|---|---|
| İnnovasiya | innova’siya | 3-cü heca | Alınma, yeni termin |
| Monitorinq | monitori’ng | 4-cü heca | Beynəlxalq termin |
| Server | ser’vər | 1-ci heca | İT sahəsinə aiddir |
| Audit | audi’t | 2-ci heca | Maliyyə terminidir |
| Prezident | prezi’dent | 3-cü heca | Qanunvericilik term. |
Orfoepiya Lüğətinin Sosial və Mədəni Əhəmiyyəti
Orfoepiya lüğəti təkcə dilçilik və təhsil üçün deyil, eyni zamanda, milli kimliyin, mədəni irsin və sosial əlaqələrin qorunması üçün də əvəzsiz mənbədir. Dilin düzgün səslənməsi milli şüurun, mədəni ənənələrin və ictimai münasibətlərin qorunmasında aparıcı amildir. Azərbaycan dilinin zəngin səs sistemi, ahəngdarlıq qaydaları, dialekt və şivə müxtəlifliyi milli koloritin göstəricisidir.
Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri, xüsusilə gənclər, KİV işçiləri, müəllimlər və tələbələr orfoepiya lüğətindən istifadə edərək həm nitq mədəniyyətini inkişaf etdirir, həm də milli-mədəni dəyərləri qoruyurlar. Eləcə də, dövlət dili statusu, rəsmi çıxışlar, tədris proqramları və kütləvi tədbirlər zamanı standart səslənmə normalarına əməl etmək cəmiyyətin dil mədəniyyətinin və vətəndaş məsuliyyətinin göstəricisidir.
Bundan əlavə, orfoepiya lüğəti dilin dəyişmə, yeniləşmə və zənginləşmə prosesində də fəal rol oynayır. Xüsusilə, urbanizasiya, informasiya cəmiyyəti, diaspor və xarici əlaqələrin artması ilə bağlı yeni sözlərin, terminlərin və ifadələrin tez-tez dilə daxil olması, onların düzgün səslənməsi və yayılması üçün lüğətə ehtiyacı artırır.
Orfoepiya Lüğətinin Tərtibatında Qarşıya Çıxan Problemlər və Perspektivlər
Orfoepiya lüğətinin tərtibində bir sıra elmi-praktik çətinliklər mövcuddur. Ən başlıca problemlərdən biri dilin dinamikası, danışıq formalarının müxtəlifliyi, dialekt və şivə fərqlərinin standartlaşdırılmasıdır. Azərbaycan dilinin müxtəlif bölgələrində eyni söz fərqli səslənə bilər, bəzi terminlər və alınma sözlər isə hələ də fonetik sistemimizə tam uyğunlaşmayıb.
Lüğət tərtibatçıları üçün əsas çağırışlar arasında söz fondunun davamlı yenilənməsi, dilin inkişaf dinamikasının izlənməsi, yeni sözlərin, terminlərin və ifadələrin səslənmə qaydalarının müəyyənləşdirilməsi, klassik və müasir ədəbiyyat nümunələrinin araşdırılması, elmi-praktik baza və istifadəçi təcrübəsinin genişləndirilməsi yer alır. Eyni zamanda, elektron lüğət bazalarının, səsli lüğət tətbiqlərinin və mobil proqramların yaradılması da müasir dövrdə vacibdir.
Perspektivdə orfoepiya lüğətinin funksionallığı, praktiki faydası və elmi əhəmiyyəti daha da artacaq. Texnologiyanın inkişafı, süni intellekt və səs texnologiyalarının tətbiqi orfoepiya lüğətinin səsli, interaktiv və multimodal formatda istifadəsini asanlaşdıracaq. Elektron baza, avtomatlaşdırılmış səsləndirmə, müxtəlif axtarış imkanları, mobil tətbiqlər və internet platformaları istifadəçilər üçün yeni imkanlar yaradacaq.
Orfoepiya Lüğətinin Qiymətləri və Əlçatanlığı: Bazarda Mövcud Olan Nəşrlər
Orfoepiya lüğətləri həm çap, həm də elektron formatda istifadəçilərə təqdim olunur. Qiymət baxımından lüğətlər, əsasən, həcminə, nəşr keyfiyyətinə, müəllif heyətinə, elektron əlavələrin olub-olmamasına və yayım şirkətinin nüfuzuna görə fərqlənir. Son illərdə ən çox istifadə olunan lüğətlərin qiymətləri aşağıdakı cədvəldə göstərilib:
| Lüğət adı | Format | Təxminən qiymət (AZN) | Əlçatanlıq |
|---|---|---|---|
| Azərbaycan dili orfoepiya lüğəti | Çap, PDF | 18-35 | Kitab mağazaları, internet |
| Müasir orfoepiya lüğəti | Elektron, çap | 15-28 | Online mağazalar, elektron baza |
| Orfoepik bələdçi | Mobil app | 5-15 (abonent) | Android/iOS |
| Terminoloji orfoepiya lüğəti | Elektron | 8-18 | Universitet kitabxanaları |
Qiymətlər bazarda dəyişə bilər, yeni nəşrlər və elektron əlavələr çıxdıqca rəqabət artır və istifadəçilər üçün seçim imkanları genişlənir. Eyni zamanda, bəzi lüğətlər dövlət dəstəyi ilə təhsil müəssisələrinə pulsuz təqdim olunur, bəziləri isə elektron bazada açıq şəkildə paylaşılır.
Orfoepiya Lüğətinin Gələcək İnkişaf Perspektivləri və Elmi Araşdırmalar
Dilin inkişafı və yeniləşməsi daim davam edir, buna görə də orfoepiya lüğətinin gələcək inkişafı bir sıra istiqamətlərdə proqnozlaşdırılır. İlk növbədə, lüğət tərtibatında süni intellekt texnologiyalarının, səsli tanıma və səsləndirmə proqramlarının tətbiqi əsas vəzifələrdən biri olacaq. Elektron platformalar, mobil tətbiqlər və səsli lüğətlər gələcəkdə istifadəçilər üçün daha əlçatan və funksional olacaq.
Elmi araşdırmalar sahəsində orfoepiya lüğətinin diaxronik tədqiqi, dialekt və şivə fərqlərinin öyrənilməsi, yeni sözlərin fonetik və leksik baxımdan təhlili, alınma terminlərin inteqrasiyası kimi məsələlər prioritet təşkil edəcək. Universitetlərdə, dilçilik institutlarında və elmi-tədqiqat mərkəzlərində bu istiqamətdə geniş layihələr həyata keçirilir və lüğət fondunun zənginləşdirilməsi istiqamətində fəaliyyətlər davam etdirilir.
Perspektivdə orfoepiya lüğətinin beynəlxalq əməkdaşlıq, türkdilli ölkələrlə təcrübə mübadiləsi, qlobal fonetik standartlara uyğunlaşdırılması, rəqəmsal baza və açıq məlumat platformalarının inkişafı da diqqət mərkəzində olacaq. Bu, həm Azərbaycan dilinin, həm də ümumilikdə türk dillərinin səslənmə və nitq mədəniyyətinin qorunması və inkişafı baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Orfoepiya lüğəti Azərbaycan dilinin fonetik zənginliyinin, nitq mədəniyyətinin və milli kimliyinin qorunmasında, inkişafında və təbliğində mühüm elmi-praktik rol oynayır. Tarixi inkişaf yolu, elmi prinsipləri, tətbiq sahələri və sosial-mədəni əhəmiyyəti bu lüğətin dəyərini və aktuallığını hər zaman artırır. Müasir dövrdə lüğətin elektron və səsli formatda hazırlanması, yeni termin və neologizmlərin fonetik izahının təqdim edilməsi, təhsil və kütləvi informasiya vasitələrində istifadəsi onun praktik funksionallığını daha da gücləndirir.
Orfoepiya lüğətləri yalnız nitq mədəniyyətinin deyil, həm də milli-mədəni dəyərlərin, elmi-informativ irsin və vətəndaş məsuliyyətinin qorunmasında, gənc nəslin, təhsil işçilərinin, jurnalistlərin və ümumilikdə cəmiyyətin bütün təbəqələrinin düzgün və səlis danışıq bacarıqlarının formalaşmasında etibarlı istinad mənbəyidir. Gələcəkdə lüğət tərtibatı və tətbiqi texnoloji yeniliklərlə zənginləşəcək, Azərbaycan dili fonetik sisteminin dərin elmi təhlili və tədrisi üçün yeni imkanlar yaradacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Orfoepiya lüğəti Azərbaycan dilində sözlərin düzgün səslənməsini, vurğu və tələffüz qaydalarını göstərmək üçün hazırlanır. Bu lüğət düzgün danışıq və yazı mədəniyyətinin formalaşmasında, milli dil standartlarının qorunmasında, təhsil və kütləvi informasiya vasitələrində nitq normativlərinin təmin edilməsində əvəzsiz rola malikdir.
Orfoepiya lüğəti fonetika, morfologiya, leksika və dilin digər sahələrinin elmi prinsiplərinə əsaslanaraq hazırlanır. Sözlərin səslənmə forması, vurğu yeri, yazılı və danışıq fərqləri xüsusi qaydalarla qeyd olunur. Lüğət tərtibatında dilçilər, fonetika mütəxəssisləri, müəllimlər və tədqiqatçılar birgə çalışır.
Orfoepiya lüğətində həm yerli, həm alınma, həm də beynəlxalq və yeni terminlər, neologizmlər, texniki və elmi terminlər, dialekt sözləri və gündəlik danışıqda işlədilən bütün leksik vahidlərə yer verilir. Sözlərin səslənmə qaydaları və vurğu yerləri xüsusi şəkildə göstərilir.
Bu lüğətdən məktəblilər, tələbələr, müəllimlər, aparıcılar, aktyorlar, jurnalistlər, alimlər, eləcə də düzgün və səlis danışıq istəyən hər bir şəxs istifadə edə bilər. Xüsusilə, təhsil və KİV sahəsində çalışanlar üçün orfoepiya lüğəti əsas istinad mənbəyidir.
Orfoepiya lüğətləri müxtəlif formatda (çap, elektron, mobil tətbiq) təqdim olunur və qiymətləri nəşr ili, həcmi və əlavələrdən asılı olaraq 8-35 AZN arası dəyişir. Onları kitab mağazalarından, elektron mağazalardan, mobil proqramlar və universitet kitabxanalarından əldə etmək mümkündür.
Orfoqrafiya lüğəti sözlərin düzgün yazılışını, orfoepiya lüğəti isə düzgün səslənməsini göstərir. Orfoepiya lüğətində hər bir sözün səslənmə, vurğu və tələffüz xüsusiyyətləri izah olunur, orfoqrafiya lüğətində isə yazılış norması əsas götürülür.
Müasir dövrdə orfoepiya lüğətləri həm çap, həm də elektron formatda, yeni termin və neologizmlərin, texnologiya və beynəlxalq sözlərin tez-tez yenilənməsi ilə dərc olunur. Süni intellekt və avtomatlaşdırılmış səsləndirmə texnologiyaları əsasında da orfoepiya lüğətləri hazırlanır.
Təhsil prosesində orfoepiya lüğəti şagird və tələbələrə düzgün tələffüz və səslənmə vərdişlərinin öyrədilməsi, imtahanlarda, müsabiqə və çıxışlarda istifadə üçün əsas vəsait kimi təqdim edilir. Müəllimlər və təhsil işçiləri dərslik və proqramlarda lüğətə əsaslanaraq nitq mədəniyyətinin formalaşmasına töhfə verirlər.
Gələcəkdə orfoepiya lüğətləri süni intellekt, səs texnologiyaları və rəqəmsal platformalar əsasında daha funksional və interaktiv olacaq. Səsli və mobil tətbiqlər, avtomatlaşdırılmış səsləndirmə imkanları, elektron bazalar istifadəçilər üçün yeni imkanlar yaradacaq.
Orfoepiya lüğəti milli kimliyin, mədəni irsin və ictimai dil mədəniyyətinin qorunmasında, milli dilin inkişafında, düzgün nitq və kommunikasiya vərdişlərinin formalaşmasında əsas amillərdən biridir. Hər bir vətəndaş üçün düzgün və səlis danışıq mədəniyyəti milli dəyərlərimizin qorunmasına xidmət edir.
