Ornament : Mənası, Növləri, Motivləri

Bəşəriyyət tarixində bədii ifadə və vizual ünsiyyət vasitələrinin ən qədim və universal növlərindən biri olan ornament, müxtəlif sivilizasiyalarda estetik duyumun, mədəni dəyərlərin, dini və fəlsəfi baxışların təcəssümü kimi formalaşıb. Ornament yalnız bir dekorasiya deyil, həm də simvol, dil və mədəniyyətin bir hissəsi, insanın daxili dünyasını, sosial və kosmik düşüncə tərzini ifadə edən rəmzdir. Müxtəlif xalqların mədəniyyətində, xüsusən Azərbaycan xalqının bədii yaradıcılığında ornament nümunələri əvəzolunmaz yer tutur. Hər bir ornamentin kökündə estetik, məna, rəmz, ənənə və simvolik dəyərlər dayanır. Ornament sənətinin tarixi minillərlə ölçülür və bu sənət nümunələri daş dövründən başlayaraq, qədim şumer, misir, yunan, iran, türk və islam dünyası mədəniyyətində daim yenilənərək, inkişaf edib. Ornamentin rəngarəng dünyası həm məişət, həm memarlıq, həm geyim, həm də tətbiqi incəsənətin bütün sahələrində geniş istifadə olunur.

Ornament Sözünün Mənası və Etimologiyası

Ornament sözü latınca “ornamentum” – bəzək, zinət, bəzədilmiş məna ifadə edən sözə söykənir. “Ornare” (bəzəmək, zinətləndirmək) felindən yaranan bu termin ilk dəfə Qərb Avropasında geniş istifadə olunmağa başlanıb. Azərbaycan dilində ornament dedikdə, əşya, bina, parça, məişət əşyası və ya hər hansı səthin üzərində təkrarlanan, nizamlı şəkildə düzülən, stilizə edilmiş rəsmlər, xətlər, motivlər və kompozisiyalar nəzərdə tutulur. Ornamentin əsas mahiyyəti bədii bəzək, estetik gözəllik və simvolik rəmzlər yaratmaqdan ibarətdir.

Bədii ornamentlər insanlıq tarixində həm tətbiqi, həm də fəlsəfi və dini mənalar daşıyıb. Onlar təkcə bir səthin bəzədilməsi deyil, həm də xalqın dünyagörüşü, inamı, kosmoloji və sosial münasibətləri, təbiətə baxışı və etnik kimliyi ilə bağlı məqamları özündə əks etdirir. Ornamentin dili qədim dövrdən kollektiv şüurun, milli-mədəni yaddaşın daşıyıcısı olub.

Ornamentin Tarixi İnkişafı

Ornament sənətinin tarixi insanın öz ətrafını bəzəməyə, gözəllik və simvolika axtarışına başladığı ilk çağlardan başlayır. Daş dövrü mağara rəsmlərində, qədim insanın məişət əşyalarında, keramika və metal məmulatlarda, silah, qab-qacaq və məişət alətlərində ilk ornament izlərinə rast gəlmək mümkündür. Qədim Misir, Şumer, Akkad, İran, Çin, Hindistan, Yunanıstan və Roma mədəniyyətlərində ornament öz xüsusi inkişaf yolunu keçib, hər bir sivilizasiyanın bədii və dini zövqünü, inamını, simvolikasını özündə ehtiva edib.

Orta əsrlərdə ornament, xüsusilə islam dünyasında və türkdilli xalqlar arasında yüksək bədii səviyyəyə çatdı. İslam sənətində canlı varlıqların təsviri məhdud olduğundan, bədii ornamentə, həndəsi və bitki motivlərinə, stilizə edilmiş heyvan və yazı elementlərinə daha çox üstünlük verildi. Memarlıqda, minarə və günbəzlərin səthində, məscid, türbə, saray və hamamların bəzəyində ornament əsas estetik element oldu. Azərbaycan memarlığında da Şirvanşahlar sarayı, Qız qalası, minarələr, məscidlər və türbələrin üzərində mürəkkəb ornament nümunələrinə rast gəlinir.

Yeni dövrdə, xüsusən Qərb Avropa memarlığında barokko, rokoko, neoklassika və modern üslublarında ornament sənəti özünəməxsus bədii çalarlar aldı. XIX-XX əsrlərdə isə tətbiqi incəsənət və dizaynda ornament yenidən canlanaraq, funksional bəzək və milli motiv kimi gündəlik həyatın bir hissəsinə çevrildi.

Ornamentin Növləri və Motivləri

Ornament sənətində əsasən aşağıdakı növlər və motivlər fərqləndirilir:

• Bitki motivli ornamentlər – stilizə olunmuş yarpaq, çiçək, budaq, meyvə təsvirləri. Ən geniş yayılmışı “buta”, “palıd yarpağı”, “gül”, “üzüm”, “sarmaşıq” və s.
• Zoomorf ornamentlər – heyvan, quş, balıq, həşərat və başqa canlıların stilizə edilmiş təsviri. Qədim türklərdə “qurd”, “maral”, “quş”, “at” motivləri geniş yayılıb.
• Həndəsi ornamentlər – dairə, üçbucaq, kvadrat, romb, spiral, dalğalı və düz xətlər, şəbəkə və təkrarlanan fiqurlar. İslam və türk memarlığında çox yayılıb.
• Kosmik və simvolik ornamentlər – günəş, ay, ulduz, bulud, su, həyat ağacı və kosmik harmoniyanı ifadə edən motivlər.
• Epigrafik ornamentlər – yazı, kalliqrafik xətlər, hərflər və ayələrdən ibarət bədii bəzək nümunələri.
• Mücərrəd və kompleks ornamentlər – müxtəlif motivlərin birləşməsi, mürəkkəb və simmetrik kompozisiyalar.

Hər bir ornament növü, milli və dini kimliyin, regional üslubun, sosial təbəqənin və bədii zövqün göstəricisi kimi çıxış edir.

Ornamentin Funksiyaları və Simvolikası

Ornament yalnız dekorativ element deyil, həm də dərin rəmzi və sosial funksiya daşıyır. Onun funksiyaları aşağıdakılardır:

• Estetik funksiyası – gözəllik, harmonik təsir, bədii zövqün formalaşması.
• Simvolik funksiyası – xalqın dünyagörüşü, dini və fəlsəfi baxışları, əcdad kultu, həyat, ölüm, məhsuldarlıq, qoruyucu rəmzlər.
• İdentifikasiya və fərqləndirmə – etnik və sosial mənsubiyyətin, ailə, tayfa, qəbilə və regionun fərqləndirici əlaməti.
• Məlumatdaşıyıcı funksiya – tarixi və mədəni məlumatların nəsildən-nəslə ötürülməsi.
• Mənəvi və qoruyucu funksiya – bəd nəzərdən, pislikdən, xəstəlikdən qorunma inancı (talismansal və magik rəmzlər).
• Tətbiqi və praktiki funksiyalar – məişət, memarlıq, geyim və zərgərlik məmulatlarının bədii dəyərinin artırılması.

Hər bir ornament motivi, xüsusilə Azərbaycan ornamentlərində, çox vaxt məhsuldarlıq, ailə səadəti, təbiət qüvvələri, həyatın sonsuzluğu, müqəddəslik və digər ideyaları özündə ehtiva edir.

Azərbaycan Ornament Sənətinin Xüsusiyyətləri

Azərbaycan ornament sənəti çox qədim köklərə, zəngin motiv və bədii ənənəyə malikdir. Qobustan qaya rəsmləri, orta əsr xalçaçılığı, tikmə və zərgərlik, qədim saxsı və mis məmulatları, memarlıq abidələri, milli geyim və məişət əşyaları üzərində ornament nümunələri yayılmışdır. Azərbaycanın hər bölgəsi – Qarabağ, Quba, Şəki, Şirvan, Tovuz, Naxçıvan, Bakı və Abşeron özünəməxsus ornament üslubu və motivləri ilə fərqlənir.

Xalçaçılıq sənətində “buta”, “sarmaşıq”, “xonça”, “gül”, “qanad”, “həyat ağacı”, “göyərçin”, “at başı”, “ağac”, “quş” və həndəsi elementlər geniş yayılıb. Hər ornament simvolik məna daşıyır və xalçanın adı, bədii quruluşu, hətta rəng seçimi bu məna ilə bağlıdır.

Memarlıqda Şirvanşahlar sarayı, Qız qalası, Əlincəqala, Şəki xan sarayı və digər abidələrin daş və taxta üzərindəki oyma ornamentləri milli bədii irsin parlaq nümunəsidir. Milli geyim və zərgərlikdə istifadə olunan qızıl və gümüş üzərindəki oyma və basma ornamentlər Azərbaycan qadınının zərifliyini, bədii dünyasını və simvolikasını əks etdirir.

Ornamentin Müasir Dizaynda və Gündəlik Həyatda Rolu

XXI əsrdə ornament sənəti yalnız ənənəvi tətbiqi incəsənətdə deyil, həm də müasir dizayn, memarlıq, interyer, moda, reklam və vizual kommunikasiya sahəsində aktualdır. Geyim və tekstil, aksesuar, zinət əşyası, suvenir, keramika, interyer dizaynı, qrafika və kompüter proqramlarında milli ornament motivləri bədii kod və fərqləndirici simvol kimi istifadə olunur.

Müasir azərbaycanlı dizaynerlər qədim ornament motivlərini yeni texnologiya və materiallarla birləşdirir, innovativ məhsullar yaradırlar. Ornament motivləri Azərbaycan brendlərinin, turizm və reklam materiallarının, memarlıq layihələrinin, şəhər dizaynının əsas bədii elementlərindəndir. Ornament həm milli, həm də universal vizual dildə insanlara öz kökünü, bədii zövqünü və mədəni kimliyini xatırladır.

Ornament Sənətinin Elmi Araşdırılması və Tədrisi

Ornament sənətinin elmi tədqiqi Azərbaycanda və dünyada ayrı-ayrı alim və tədqiqatçılar tərəfindən aparılır. Azərbaycan xalçaçılığının, memarlıq və tətbiqi incəsənətinin ornament nümunələri haqqında bir sıra monoqrafiyalar, kataloqlar, tədqiqat məqalələri nəşr olunub. Elmi-tarixi araşdırmalar göstərir ki, ornament təkcə sənət nümunəsi deyil, həm də kollektiv yaddaş, folklor və milli-mədəni şüurun daşıyıcısıdır.

Ornament sənəti müxtəlif ali məktəblərdə və sənət məktəblərində tədris olunur. Gənc nəsil dizaynerlər və sənətkarlar ornament motivlərini öyrənir, onların mənasını və simvolikasını gələcək bədii fəaliyyətlərində tətbiq edirlər.

Ornament və Azərbaycan Kimliyi

Azərbaycan ornament sənəti milli kimliyin, tarixi və bədii irsin, etnik fərqliliyin əsas göstəricilərindəndir. Hər bir ailə, tayfa, kənd və regionun özünəməxsus ornament dili var və bu bədii kod xalqın keçmişinə, mənəvi dəyərlərinə, dünya görüşünə işarədir. Ornament motivləri Azərbaycan bayrağında, dövlət rəmzlərində, memarlıqda, milli geyimdə və gündəlik məişət əşyalarında milli birliyin, vəhdətin və fərqliliyin simvoludur.

Ornament sənəti bəşəriyyətin ən qədim, zəngin və universal bədii dəyərlərindən biridir. Onun dili – xətt, rəng, simvol və motiv vasitəsilə insanın daxili dünyasını, milli kimliyini, tarixini və mədəniyyətini əks etdirir. Azərbaycan ornament sənəti qədim və zəngin ənənələrə, dərin simvolizmə və estetik gözəlliyə əsaslanır, bu irs gündəlik həyatımızda, mədəniyyətimizdə və vizual identifikasiyamızda öz möhkəm yerini qoruyur.

Ən Çox Verilən Suallar