Həyatda insanlar çox vaxt davranışlarını, qərarlarını və dünyagörüşlərini formalaşdırmaq üçün müəyyən nümunələrə, yəni “örnəklərə” əsaslanırlar. Örnək olmaq və ya bir şeyi örnək kimi qəbul etmək, insan həyatının həm fərdi, həm də sosial səviyyəsində təməl davranış modellərindən biridir. Dilimizdə geniş işlənən və müxtəlif mənaları əhatə edən “örnək” sözü həm bir ideyanın, həm də bir şəxsiyyətin, hadisənin və ya davranışın nümunəvi formasını bildirir. Örnək sadəcə təqlid ediləsi hal deyil, həm də yön verən, dəyərləri ifadə edən, idealları göstərən bir anlayışdır.
Azərbaycan dilində işlənən “örnək” sözü təkcə şəxsi davranışla məhdudlaşmır. O, həm də dil, təhsil, ədəbiyyat, tarix, cəmiyyət və əxlaq sahələrində aparıcı rola malikdir. Örnəklər insanların öyrənmə prosesində, nizamın formalaşmasında və dəyərlərin ötürülməsində mühüm vasitə rolunu oynayır. Bu məqalədə “örnək” anlayışının müxtəlif sahələrdəki istifadəsi, tarixi, semantik mənası və cəmiyyət üçün əhəmiyyəti geniş şəkildə izah olunur.
Örnək Sözünün Etimologiyası Və Lüğəvi Mənası
“Örnək” sözü Azərbaycan dilinə qədim türk dillərindən keçmişdir. Türk dillərində bu söz “nümunə”, “model”, “təqlid üçün uyğun vəziyyət”, “misal” mənalarında istifadə olunur. Müasir Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “örnək” – öyrənmək, təkrarlamaq və ya uyğun görmək üçün təqdim olunan nümunə, misal və ya ideal hal kimi izah olunur.
Bu sözün sinonimləri sırasında “nümunə”, “misal”, “model”, “ideal”, “simvol” kimi ifadələr yer alır. Dilin semantik sahəsində isə “örnək” həm konkret, həm də abstrakt obyektlər üçün işlədilə bilər. Məsələn, “bu şagird öz davranışı ilə bütün sinifə örnək oldu” cümləsində abstrakt davranış modeli nəzərdə tutulur.
Təhsildə Örnək Olmaq Və Tədris Sistemi
Təhsil sistemində “örnək” anlayışı böyük əhəmiyyətə malikdir. Şagirdlər və tələbələr müəllimlərin davranışlarını, nitqini, münasibətlərini, hətta geyim tərzini belə nümunə kimi qəbul edirlər. Bu səbəbdən təhsil müəssisələrində çalışan pedaqoqların “örnək olma məsuliyyəti” yüksəkdir. Əgər müəllim dərslikdə yazılmış qaydanı öyrədir, lakin özü gündəlik davranışında həmin qaydalara zidd hərəkət edirsə, bu zaman onun dedikləri ilə etdikləri arasında uyğunsuzluq yaranır və şagirdlərdə ikili standart formalaşır.
Müasir pedaqoji yanaşmalarda da örnək təqdimatı mühüm yer tutur. Didaktik prinsiplər içərisində “nümunə ilə öyrətmə” üsulu şagirdin dərsə emosional və praktiki yanaşmasını formalaşdırır. Yəni, bir qaydanı öyrətmək üçün onun tətbiqi nümunəsini vermək öyrənməni asanlaşdırır. Məsələn, riyaziyyat dərsində yeni mövzu izah olunarkən bir neçə real həyatdan götürülmüş misal göstərmək uşaqlarda mövzunun mənimsənilməsini artırır.
Ədəbiyyatda Və Nitqdə Örnək İstifadəsi
Ədəbiyyat dilində “örnək” sözü həm obrazların təqdimatında, həm də müəllifin mövqeyində xüsusi rol oynayır. Klassik ədəbiyyatın çoxsaylı obrazları – Nizaminin Xosrov və Şirini, Füzulinin Leyli və Məcnunu, Cəlil Məmmədquluzadənin Molla Nəsrəddini, Hüseyn Cavidin İblisi – hamısı cəmiyyətə və oxucuya müəyyən bir ideyanı çatdırmaq üçün “örnək modellər” kimi yaradılmışdır.
Ədəbiyyatdakı örnəklər yalnız müsbət deyil, bəzən mənfi davranışların nəticələrini göstərmək üçün də istifadə olunur. Bu halda “anti-örnək” anlayışı formalaşır. Məsələn, qəhrəman bir şəxsin həyatı ilə yanaşı, mənfi obrazın faciəvi aqibəti də oxucunu düşündürmək və yönləndirmək məqsədi daşıyır. Beləliklə, örnəklər yalnız idealı göstərmir, həm də yanlışlardan çəkinməyə təşviq edir.
Nitqdə “örnək” çox zaman misal göstərmək funksiyası daşıyır. Məsələn, “Məsələn, Ramiz öz işinə vaxtında gəlir – bu, məsuliyyətli işçinin örnəyidir” kimi cümlələrdə bu söz didaktik və izahlı funksiya daşıyır.
Sosial Münasibətlərdə Örnək Rolu
Cəmiyyətin formalaşması və inkişafı zamanı “örnək şəxsiyyətlər” anlayışı mühüm yer tutur. Bu insanlar – alimlər, müəllimlər, dövlət adamları, sənətkarlar – öz fəaliyyəti, əxlaqı və əməlləri ilə cəmiyyətə istiqamət verən simalar sayılırlar. Onların sözləri və hərəkətləri cəmiyyətin geniş təbəqələri üçün mənəvi və praktiki bələdçi rolunu oynayır.
Azərbaycan tarixində Həsən bəy Zərdabi, Üzeyir Hacıbəyli, Heydər Əliyev kimi şəxsiyyətlər yalnız öz sahələrində uğur qazanan insanlar deyil, həm də xalqa örnək olmuş şəxsiyyətlər kimi yadda qalıblar. Belə örnəklər təkcə keçmişdə deyil, bu gün də öz aktuallığını saxlayır və gənc nəslin formalaşmasında rol oynayır.
İslam Mədəniyyətində Örnək Şəxsiyyət – Peyğəmbər Modeli
İslam dinində “üsveyi-həsənə” anlayışı – yəni “gözəl örnək” anlayışı çox böyük önəm daşıyır. Qurani-Kərimdə Allah-Təala buyurur: “Sizin üçün Allahın Rəsulunda gözəl bir örnək vardır” (Əhzab surəsi, 21-ci ayə). Bu ayə Peyğəmbər Məhəmmədin təkcə dini yox, həm də ictimai, ailəvi və fərdi münasibətlərdə örnək kimi qəbul edildiyini göstərir.
Müsəlmanlar üçün Peyğəmbərin davranışı, danışığı, şəfqəti, səbir və təmkinli münasibəti həyatın bütün sahələrində yönverici rol oynayır. Bu örnəklik anlayışı təkcə dini ritullara aid deyil, həm də gündəlik həyat davranışlarına, hətta idarəetmə və ailə münasibətlərinə qədər uzanır.
Uşaqlar Üçün Örnək Olmaq
Uşaq tərbiyəsində valideynlərin örnək rolu əvəzsizdir. Uşaqlar sözə deyil, daha çox davranışa diqqət edirlər. Əgər valideyn uşağa dürüstlük haqqında danışır, lakin öz davranışında yalan danışırsa, uşaq üçün formalaşan nümunə real davranış olur. Bu səbəbdən ailədə dürüstlük, hörmət, səbir və əməksevərlik kimi dəyərlərin tətbiqi ilə yanaşı, onların göstərilməsi də vacibdir.
Uşaq psixologiyasında bu model “sosial öyrənmə nəzəriyyəsi” kimi tanınır. Amerikalı psixoloq Albert Bandura bu nəzəriyyədə qeyd edir ki, insanlar, xüsusilə uşaqlar, müşahidə yolu ilə davranış öyrənirlər. Yəni, onlar gördüklərini yadda saxlayır, modelləşdirir və həyatlarında tətbiq edirlər.
İş Mühitində Örnək Davranış Və Liderlik
Peşəkar həyatdakı münasibətlərdə də “örnək olmaq” anlayışı liderlik keyfiyyətləri ilə sıx bağlıdır. Bir kollektivdə və ya komandada rəhbər şəxs həm davranışı, həm qərarvermə bacarığı, həm də münasibətləri ilə örnək olmalıdır. İşçilər liderin tərzini, idarəetmə üsulunu, münasibətini və etik yanaşmalarını müşahidə edir və istər-istəməz ona uyğunlaşırlar.
Əgər rəhbər əməkdaşlarına hörmətlə yanaşırsa, onlar da bir-birinə qarşı daha mülayim və hörmətli münasibət sərgiləyir. Əks halda, mənfi örnəklər bütöv təşkilatın iş mühitini pozur. Bu səbəbdən müasir idarəetmə sistemlərində “etika liderliyi” və “örnək davranış menecmenti” anlayışları ön plana çıxır.
Örnək olmaq və örnək götürmək insan həyatının formalaşmasında ən güclü sosial və psixoloji faktorlardan biridir. Bu anlayış təkcə təqlid ediləsi hal kimi deyil, həm də ideoloji, mənəvi və davranış yönümlü inkişaf vasitəsi kimi çıxış edir. Cəmiyyətin inkişafı, təhsil sisteminin güclənməsi, fərdlərin daha sağlam psixoloji və əxlaqi şəxsiyyətlərə çevrilməsi üçün örnək modellərin olması və yaşadılması zəruridir. Hər bir şəxs öz davranışı ilə kiməsə nümunədir – bu səbəbdən hər bir insan özünün də bir örnək olduğunu unutmamalıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Örnək – bir hadisənin, davranışın, düşüncənin və ya şəxsin təqlid və ya öyrənmə üçün uyğun olan nümunəsidir. O, həm ideal, həm də tətbiq edilə bilən model anlamında işlənir.
Örnək olmaq davranış, etik dəyərlər, məsuliyyət və həyat tərzi ilə birbaşa bağlıdır. İnsanlar çox zaman gördüklərinə əsasən qərar verirlər, buna görə də nümunəvi davranışlar yol göstərir.
Təhsil, psixologiya, ədəbiyyat, din, idarəetmə, uşaqların tərbiyəsi və cəmiyyətin formalaşması kimi sahələrdə geniş istifadə olunur.
Uşaqlara örnək olmaq üçün sözlə deyil, davranışla nümunə göstərmək lazımdır. Ədalətli olmaq, sözünü tutmaq, dürüst davranmaq bu baxımdan əsasdır.
İslamda Peyğəmbər Məhəmməd (s.ə.s) insanlıq üçün ən gözəl örnək sayılır. Onun davranışı, əxlaqı və münasibətləri Quranda “üsveyi-həsənə” kimi qeyd edilir.
Liderin və ya rəhbərin nümunəvi davranışı kollektivin motivasiyası, komanda ruhu və iş mühitinin sağlamlığı baxımından çox əhəmiyyətlidir.
Bu, insanın sosial nüfuzunun və məsuliyyətinin göstəricisidir. Özünü dəyərlərə uyğun aparmaq və başqalarına yol göstərmək insanın mənəvi inkişafını göstərir.
Xeyr. Ədəbiyyatda və həyatda mənfi davranış nümunələri də göstərilir ki, insanlar həmin səhvlərdən qaçmağı öyrənsinlər. Buna “anti-örnək” deyilir.
Nümunə, model, misal, ideal, simvol və ya təqlid olunası hal kimi sinonimlərdən istifadə olunur.
Bəli. İnsan keçmişində etdiyi doğru hərəkətlərə əsaslanaraq gələcəkdə daha da yaxşılaşmaq üçün özünü örnək kimi qəbul edə bilər. Bu, daxili motivasiyanı artırır.
