Azərbaycanda orta ixtisas təhsili müasir təhsil sisteminin mühüm tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Orta ixtisas təhsili ali təhsilə keçid və ya birbaşa əmək bazarına çıxış üçün peşəkar baza verir. Bu səviyyə əsasən kolleclər, texnikumlar və bəzi peşə məktəblərində tədris olunur. 2024-cü ilin məlumatına görə, ölkədə 54 dövlət və 17 özəl orta ixtisas təhsili müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Dövlət Statistika Komitəsinin və Təhsil Nazirliyinin rəsmi açıqlamalarına əsasən, hazırda Azərbaycanda orta ixtisas təhsili alan tələbələrin sayı təxminən 72 min nəfərdir və bu göstərici ildən-ilə artmaqdadır. Orta ixtisas təhsili əsasən iqtisadiyyat, tibb, pedaqogika, maliyyə, kompüter texnologiyaları, inşaat, nəqliyyat, xidmət və digər sahələr üzrə təşkil olunur. Məzunlar peşəkar səviyyədə ixtisaslaşmış mütəxəssis kimi əmək bazarına daxil olmaq və ya istəsələr, ixtisasları üzrə ali məktəblərə qəbul olmaq hüququ qazanırlar. Orta ixtisas təhsilinin rolu, xüsusilə regionlarda gənclərin ixtisaslı işçi qüvvəsi kimi formalaşmasında və məşğulluğun təmin olunmasında əvəzsizdir.
Orta İxtisas Təhsilinin Qəbulu və Təhsil Proqramlarının Xüsusiyyətləri
Orta ixtisas təhsilinə qəbul əsasən Dövlət İmtahan Mərkəzi tərəfindən keçirilən attestat və ya buraxılış imtahanlarının nəticələrinə əsasən həyata keçirilir. 2023-cü ildə orta ixtisas məktəblərinə qəbul üçün 23 mindən artıq abituriyent sənəd təqdim edib və onlardan təxminən 17 mini qəbul olunub. Qəbul üçün əsas meyar orta ümumtəhsil bazası (11 illik məktəb) və ya ümumi orta təhsil bazasıdır (9 illik məktəb). Qəbul zamanı ən yüksək bal toplayanlar ən yaxşı kolleclərə və arzuolunan ixtisaslara daxil olurlar. Təhsil müddəti ümumilikdə 2-3 il (9 illik bazadan daxil olanlar üçün), 1,5-2 il (11 illik bazadan daxil olanlar üçün) təşkil edir. Proqramlar həm nəzəri, həm də praktiki komponentləri əhatə edir, tələbələr əsas peşə hazırlığı, ixtisas fənləri, istehsalat təcrübəsi və bir sıra əlavə kurslardan keçirlər. Məsələn, tibb kolleclərində feldşer, tibb bacısı, laborant, stomatoloji texnik kimi, iqtisadiyyat və maliyyə üzrə kolleclərdə isə mühasib, bank işi, gömrük, sığorta üzrə ixtisaslar tədris olunur.
Təhsil Müəssisələrinin Strukturu və Regional Əhatə
Azərbaycanda orta ixtisas təhsili müəssisələri əsasən paytaxt Bakıda və regionlarda fəaliyyət göstərir. Bakı Dövlət Kolleci, Sənaye və İnnovasiya Kolleci, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kolleci, Tibb Kolleci, Azərbaycan Kooperasiya Kolleci, Qazax Dövlət Sosial-İqtisadi Kolleci, Şəki Dövlət Regional Kolleci, Gəncə Tibb Kolleci kimi nüfuzlu müəssisələr ölkənin müxtəlif bölgələrində yerləşir. Kolleclərdə tələbələr üçün yataqxana, laboratoriya, tədris korpusu, kompüter otaqları və istehsalat bazası kimi imkanlar yaradılıb. Regionlarda fəaliyyət göstərən kolleclər yerli əmək bazarının tələbinə uyğun kadrlar hazırlayır. Dövlət proqramları çərçivəsində son illər regionlardakı kolleclərin maddi-texniki bazası əsaslı şəkildə yenilənib, yeni tədris planları və innovativ tədris texnologiyaları tətbiq olunub. 2024-cü ildə bəzi ixtisaslar üzrə tədris ingilis və rus dilində də təşkil olunur ki, bu da məzunların beynəlxalq əmək bazarına çıxış imkanlarını genişləndirir.
Diplomun Tanınması, İxtisasların Akkreditasiyası və Peşəkar İnteqrasiya
Orta ixtisas təhsili müəssisələrinin verdiyi diplomlar Azərbaycan Respublikasında rəsmi şəkildə tanınır və dövlət reyestrinə daxil edilir. Son illərdə Təhsil Nazirliyi tərəfindən bütün kolleclər və texnikumlar üzrə akkreditasiya prosesi aparılıb və yalnız standartlara cavab verən müəssisələr fəaliyyətini davam etdirir. Diplomların xarici ölkələrdə tanınması isə həmin ölkənin təhsil və kvalifikasiya sistemindən asılıdır, lakin bir çox hallarda Azərbaycan kolleclərinin diplomları MDB məkanında, Türkiyədə, bəzi Avropa ölkələrində nostrifikasiya edilir. İxtisas proqramlarının əksəriyyəti Avropa Kredit Transfer Sisteminin (AKTS) modullarına uyğunlaşdırılır, bu da məzunların ali təhsilə qəbul zamanı əlavə imkanlar verir. Kollec məzunları qəbul imtahanı olmadan bəzi universitetlərin eyni ixtisasına köçürülə və ya ixtisasartırma proqramlarına qoşula bilirlər. Bu imkanlar orta ixtisas təhsilini ali təhsilə çevik keçid nöqtəsinə çevirir.
Orta İxtisas Təhsilinin Əmək Bazarı və İşə Düzəlmə İmkanları
2023-cü ildə rəsmi statistikaya görə, Azərbaycanda orta ixtisas təhsilli məzunların 68%-i 1 il ərzində ixtisası üzrə iş tapa bilib. Bu göstərici regionlarda bir qədər aşağı, Bakı və Abşeronda isə daha yüksəkdir. Ən çox tələb olunan ixtisaslar tibb, texniki xidmətlər, kompüter texnologiyaları, nəqliyyat, xidmət sektoru və maliyyə sahəsidir. Dövlət proqramları çərçivəsində peşəkar bacarıqların artırılması, praktiki məşğələlər və istehsalat təcrübələrinin genişləndirilməsi, əmək bazarı ilə kolleclər arasında birbaşa əməkdaşlıq sistemi yaradılıb. Bir çox kollec məzunları dövlət müəssisələrinə, özəl şirkətlərə, səhiyyə ocaqlarına, banklara, logistika və xidmət şirkətlərinə uğurla yerləşirlər. Müasir əmək bazarında orta ixtisas təhsilli şəxslərə texniki operator, tibb bacısı, laboratoriya mütəxəssisi, maliyyə işçisi, marketinq meneceri, proqram təminatı üzrə mütəxəssis, logistik və nəqliyyat işçisi kimi tələbat yüksəkdir.
Dövlət Siyasəti və Orta İxtisas Təhsilinin Gələcək İnkişafı
Azərbaycan hökumətinin son illər təhsildə prioritet istiqamətlərindən biri orta ixtisas təhsilinin müasirləşdirilməsi və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasıdır. Dövlət Proqramı (2022-2026) çərçivəsində kolleclərin texniki bazasının gücləndirilməsi, tədris proqramlarının Avropa və Türkiyə təcrübəsinə uyğun yenilənməsi, beynəlxalq təcrübə proqramları və işə qəbul imkanlarının artırılması hədəflənib. Təhsil Nazirliyi və Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyi yeni “dual təhsil” modellərini sınaqdan keçirir. Bu modeldə tələbə həm kollec, həm də real iş yerində eyni vaxtda təhsil alır və praktiki təcrübə qazanır. 2024-cü ildən başlayaraq kolleclərin məzunlarının 30%-dən çoxu ali təhsilin bakalavr səviyyəsinə qəbul imkanı əldə edib. Dövlətin xüsusi proqramları çərçivəsində regionlarda kolleclər üçün yeni korpuslar tikilir, tələbələrə təqaüd və güzəştli kredit imkanları genişləndirilir.
Orta İxtisas Təhsili və Cəmiyyət: Sosial və İqtisadi Təsirlər
Orta ixtisas təhsilinin gücləndirilməsi cəmiyyətin orta təbəqəsinin formalaşmasına, regionların inkişafına, işsizliyin azaldılmasına və gənclərin sosial adaptasiyasına ciddi təsir göstərir. Peşəkar bacarıqları olan gənclərin sayının artması həm dövlət müəssisələrinin, həm də özəl sektorun keyfiyyətli kadr ehtiyacını qarşılayır. 2023-cü ilin nəticələrinə əsasən, hər dörd işəgötürəndən biri yeni işçini məhz kollec və ya texnikum məzunları arasından seçib. Bu isə orta ixtisas təhsilli kadrların cəmiyyətdə statusunun getdikcə artdığını və bazarda rəqabət qabiliyyətli olduğunu göstərir. Xüsusilə kənd və rayonlarda kolleclər yerli inkişaf üçün baza rolunu oynayır, gənclərin paytaxta axınının qarşısını qismən alır, regionda sosial sabitlik yaradır.
Azərbaycanda orta ixtisas təhsili müasir iqtisadiyyatın və əmək bazarının ayrılmaz hissəsidir. Bu təhsil pilləsi gənclərə həm peşə, həm də həyat üçün praktiki baza verir, regionların inkişafında, işsizliyin azaldılmasında və peşəkar orta təbəqənin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Dövlət siyasəti və son illərin islahatları nəticəsində orta ixtisas təhsili daha çevik, bazara uyğun və beynəlxalq standartlara yaxınlaşır. Kollec və texnikumların məzunları əmək bazarında rəqabətədavamlı, ixtisaslı və müasir biliklərə malik mütəxəssislər kimi tanınır.
