Türk dünyasının tarixi yaddaşında ən möhtəşəm və monumental izlərdən biri Orxon-Yenisey abidələridir. Bu abidələr, Türk sivilizasiyasının yazılı mədəniyyətinin bünövrəsini qoyan, bəşər tarixinin ən qədim epik dastanlarını, siyasi və mənəvi dəyərlərini daş üzərində əbədiləşdirən nadir irs nümunələridir. Orxon-Yenisey abidələri VIII əsrdə Orta Asiyanın şimalında, Orxon və Yenisey çaylarının hövzəsində ucaldılmış, türk runik əlifbası ilə yazılmış epitaftlardır. Bu yazılı abidələr qədim türklərin dövlətçiliyinin, dilinin, dünyagörüşünün və sivilizasiyasının ən canlı və etibarlı tarixi mənbələrindəndir.
Türk tarixində ilk yazılı abidələr kimi dəyərləndirilən bu qayaüstü mətnlər, həm dövlət strukturlarını, həm də türk xalqının öz dövlətinə, xalqına və hökmdarına münasibətini, qədim türklərin mənəvi dünyasını əks etdirir. Orxon-Yenisey abidələri yalnız türk xalqları üçün deyil, bütün türkoloji elminin və ümumbəşəri mədəniyyətin incisi sayılır. Burada hər bir cümlə və söz, tarixdən gələn səs, unudulmaz milli iradənin, xalqın gücünün və ümumtürk birliyinin təcəssümüdür. Bu abidələr tarixin dərin qatlarında saxlanılan türk ruhunun, dilinin və dövlətçilik idealının açarını verir, elmin, dövlətin, ədəbiyyatın, inanc və əxlaqın sintezini simvollaşdırır.
Orxon-Yenisey Abidələrinin Kəşfi və Tədqiqinin Tarixi: Elmi Araşdırmalar və Türkologiyada Yeri
Orxon-Yenisey abidələrinin kəşfi XIX əsrin sonlarına təsadüf edir. Bu abidələrin mövcudluğu uzun müddət yerli əhali və tədqiqatçılar üçün sirr olaraq qalmış, yalnız 1889-cu ildə rus tədqiqatçı N.M.Yadrintsev tərəfindən Orxon çayı vadisində ilk dəfə tapılmışdır. Bu abidələr, əsasən, Orxon çayı boyunda (indiki Monqolustan ərazisində) və Yenisey çayı vadisində (hazırkı Tuva Respublikası, Sibir) yerləşir.
Abidələrin kəşfi Türk tarixi və ümumiyyətlə, dünya tarix elmi üçün böyük bir inqilab oldu. 1893-cü ildə danimarkalı alim Vilhelm Tomsen runik yazını oxumağa nail oldu və daşlar üzərindəki yazıların qədim türk dilində olduğunu isbat etdi. Ardınca, rus alim Vasili Radlov abidələrin mətnlərini tərcümə və şərh etdi, türkologiyanın yeni mərhələsinin əsasını qoydu. Kəşfdən sonra Orxon-Yenisey abidələri müxtəlif ölkələrin tədqiqatçılarının diqqət mərkəzinə çevrildi, onlarla elmi əsər, monoqrafiya və dissertasiya yazıldı.
Abidələrin tədqiqində Azərbaycan alimləri də mühüm rol oynayıblar. Türk runik əlifbasının quruluşu, dilin fonetik və qrammatik xüsusiyyətləri, mətnlərin bədii və tarixi dəyəri, dövlətçilik ideologiyası, türk etnogenezi və s. istiqamətlərdə tədqiqatlar aparılıb. Azərbaycanda həm orta məktəb dərsliklərində, həm də universitet proqramlarında Orxon-Yenisey abidələrinin tədqiqi mühüm yer tutur.
Bu abidələr türk xalqlarının yazılı söz mədəniyyətinin başlanğıc nöqtəsidir. Yazı sisteminin təkamülü, dövlətçilik institutlarının inkişafı, bədii-estetik dəyərlərin təşəkkülü, türklərin qlobal tarixdə rolu bu abidələrdən başlanır. Tədqiqat prosesində aşağıdakı əsas mərhələlər fərqləndirilir:
| Kəşf və tədqiqat mərhələsi | Tarix və aparıcı alimlər | Əsas nəticələr |
|---|---|---|
| Kəşf dövrü | 1889, N.M.Yadrintsev | Abidələrin ilk dəfə üzə çıxarılması |
| Dekodlaşdırma dövrü | 1893, Vilhelm Tomsen | Runik yazının oxunması və türk dilinə aid edilməsi |
| Elmi tədqiqatlar | 1894-1900, Vasili Radlov | Mətnlərin tərcüməsi, elmi şərhi |
| Yeni tədqiqat mərhələsi | XX-XXI əsr, Azərbaycan və digər türkoloqlar | Abidələrin dil, tarix və ədəbiyyat baxımından təhlili |
Orxon-Yenisey Abidələrinin Coğrafiyası və Memarlıq Qalığı: Daşların Dilində Tarix
Orxon-Yenisey abidələrinin yerləşdiyi ərazilər geniş bir coğrafiyanı əhatə edir. Əsas abidələr Monqolustan ərazisindəki Orxon çayı vadisində, digər nümunələr isə Sibir və Tuva bölgəsindəki Yenisey çayı sahillərindədir. Ən məşhur abidələrdən sayılan Bilgə Kağan, Kül Tigin və Tonyukuk kitabələri məhz Orxon vadisində yerləşir. Yenisey abidələri isə daha çox qəbirüstü daşlar, epitafiyalar, qısa yazılar və simvollar şəklindədir.
Bu abidələr memarlıq və bədii tərtibat baxımından da unikal nümunələrdir. Daşların seçilməsi, cilalanması, yazıların həkk olunması və hətta bəzək elementləri türk ustalarının zərgər dəqiqliyini, yüksək sənətkarlıq mədəniyyətini göstərir. Hər bir abidə öz dövrünün dövlət və cəmiyyət strukturlarını, tarixi hadisələri, türk hökmdarlarının fəaliyyəti və ideologiyasını əks etdirir.
Orxon-Yenisey abidələri təkcə bir yazılı mətn deyil, həm də monumental-memarlıq ansamblıdır. Burada məqbərələr, daş balbal heykəlləri, rituallar və dini inancların izləri görünür. Daşların düzülüşü, abidələrin yerləşdiyi təpə və vadilər, ətrafdakı simvolik fiqurlar qədim türk dünyasının kozmoloji düşüncə sistemini, təbiətə və əcdadlara hörmət prinsiplərini aydın şəkildə təqdim edir.
| Əsas abidənin adı | Yerləşdiyi yer | Memarlıq və incəsənət xüsusiyyətləri |
|---|---|---|
| Bilgə Kağan abidəsi | Orxon vadisi, Monqolustan | Yüksək heykəltəraşlıq, iri daş kitabə |
| Kül Tigin abidəsi | Orxon vadisi, Monqolustan | Cüt sütunlu, relyefli yazı və şəkillər |
| Tonyukuk abidəsi | Orxon çayı, Monqolustan | Qaya üzərində iki tərəfli uzun mətn |
| Yenisey abidələri | Tuva, Sibir | Qəbirüstü daş, qısa epitafiya və simvollar |
Orxon-Yenisey Yazılarının Dil və Əlifba Xüsusiyyətləri: Runik Sirrin Açılması
Orxon-Yenisey abidələri dünyanın ən qədim yazı sistemlərindən biri olan türk runik əlifbası ilə yazılıb. Bu əlifba öz formasına görə qədim skandinav runik yazısına bənzəsə də, məhz türklərə məxsus fonetik və qrammatik xüsusiyyətləri əks etdirir. Orxon-Yenisey əlifbasında 38 əsas işarə mövcuddur və bu işarələr türkcənin səs sistemini dəqiq şəkildə ifadə edir.
Əlifbanın əsas özəlliyi hər bir səslə bir simvolun uyğunlaşması, sait və samit fərqlərinin aydın ifadəsi, xüsusi vurğu və intonasiya işarələrinin olmasıdır. Yazı sağdan sola doğru yazılır və daş üzərində çox incə, düz xətlərlə, bəzən isə bədii elementlərlə həkk olunur. Runik yazının fonetikası, morfologiyası, leksikası və sintaksisi türklərin VIII əsrdə yüksək mədəniyyət səviyyəsinə çatdığını sübut edir.
Orxon-Yenisey abidələri Azərbaycan və digər türk dillərinin tarixi-etimoloji tədqiqatı üçün bənzərsiz mənbədir. Abidələrin dilində əski türk morfoloji formaları, leksik vahidlər, təyini və fel formaları, dövlət və ordu terminləri, sərkərdəlik və dövlət idarəçiliyinə aid ifadələr geniş yer alır. Bu, türk dillərinin tarixi inkişafını, leksik birliyini və fonetik dəyişmələrini izah etmək üçün nadir imkanlar yaradır.
| Əlifba xüsusiyyətləri | İzahlı təsviri |
|---|---|
| Simvol sayı | 38 (bəzən 40-a yaxın dəyişkən simvol) |
| Yazı istiqaməti | Sağdan sola |
| Səslərin ifadəsi | Hər səsə bir simvol, sait və samitlər üçün ayrıca işarələr |
| Qrammatik forma | Morfoloji və sintaktik baxımdan zəngin, bədii-poetik üslub |
| Ədəbi xüsusiyyətlər | Dastan dili, ictimai-siyasi terminlər, poetik tərz |
Abidələrin İctimai-Siyasi və Mənəvi-Mədəni Dəyəri: Dövlətçilik və Xalq Birliyi
Orxon-Yenisey abidələri yalnız yazılı dil və sənət nümunəsi deyil, həm də Türk dövlətçiliyinin, milli ideologiyanın, vətənpərvərliyin və birliyin ən böyük rəmzidir. Abidələrin mətnlərində hökmdarın xalq qarşısında məsuliyyəti, ordu və xalq birliyi, adət-ənənələrin, əxlaq və ədalətin qorunması, dövlətin və xalqın qarşılıqlı borc və öhdəlikləri geniş şəkildə təsvir edilir.
Abidələrin əsas qəhrəmanları Bilgə Kağan, Kül Tigin və Tonyukuk tarixdə bir dövlətin, bir xalqın bütövlüyünü, ərazi birliyini, müstəqilliyini qoruyan şəxsiyyətlər kimi təqdim olunur. Onların həyatı və fəaliyyəti türk dünyasının dövlətçilik və sərkərdəlik ənənələrinin əsasını təşkil edir. Mətnlərdə qəhrəmanlıq, öz xalqına xidmət, ağıllı dövlət idarəçiliyi və mərdlik, tarixi hadisələrin təhlili, gələcək nəsillərə vəsiyyət və tövsiyələr mühüm yer tutur.
Abidələrdə insan, vətən və dövlət anlayışı vahid sistem kimi təqdim olunur. Xalq və ordu birliyi, insan hüquq və azadlıqları, əxlaqi və etik normalar, ailə və cəmiyyət münasibətləri, tarixi yaddaş və milli iradə kimi dəyərlər hər abidənin əsas motividir. Türk xalqının müstəqillik, qəhrəmanlıq, əqidə və vətən sevgisi daşlarda əbədiləşib.
Orxon-Yenisey Abidələrinin Ədəbiyyatda və Elm Tarixində Yeri: Bədii-Poetik İrsin Zirvəsi
Orxon-Yenisey abidələri, həm də bədii-poetik baxımdan çox zəngin və orijinal nümunələrdir. Onlarda dastan dili, yüksək ədəbi üslub, obrazlı ifadələr, təmsil və təşbehlər, mənəvi dərinlik və fəlsəfi təhlil mövcuddur. Abidələr həm tarixi mənbə, həm də epik poeziyanın nümunəsidir.
Əsərlərdə dilin ahəngdarlığı, intonasiyası, bədii ifadə vasitələri, arxaizmlər və lirik-poetik elementlər açıq-aydın görünür. Daşlarda yazılmış hər bir misra böyük düşüncənin, tarix və tale dərslərinin, insan və vətən sevgisinin simvoludur. Bu mətnlər türk ədəbiyyatının və bəşər poeziyasının ilkin örnəklərindən sayılır.
Orxon-Yenisey abidələrinin dili sadə, lakin dərin məna yüklüdür. Burada xalqın ağrısı, sevinci, arzusu, həyatı və gələcək nəsillərə inamı öz əksini tapır. Türk xalqlarının mədəni yaddaşı, qəhrəmanlıq və igidlik ruhu, dövlət və xalq birliyi poetik formada əks etdirilib.
Abidələrin Qorunması, Bərpası və Beynəlxalq Səviyyədə Təbliği
Orxon-Yenisey abidələrinin qorunması, bərpası və beynəlxalq elmi ictimaiyyətə təqdimatı çox vacibdir. XX əsrin sonlarından etibarən Monqolustan, Türkiyə, Azərbaycan, Rusiya, Qazaxıstan və digər ölkələrin alimləri abidələrin yerində tədqiqi, bərpası və virtual surətlərinin hazırlanması ilə məşğuldurlar.
Abidələr UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilib, müxtəlif beynəlxalq konfrans və sərgilərdə nümayiş olunur. Türk dünyasının birliyi üçün bu abidələrin təbliği və gənc nəslə çatdırılması əsas istiqamətlərdəndir. Beynəlxalq ekspedisiyalar, elmi layihələr, müasir texnologiyaların tətbiqi abidələrin mühafizəsi və elmi cəmiyyətə təqdimatı baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
Hazırda abidələrin ərazisində turist marşrutları, açıq səma muzeyləri, virtual sərgilər yaradılıb, abidələrə zərər vuran təbii və insan faktorları nəzarət altındadır. Eyni zamanda, Azərbaycan və digər türk respublikalarında abidələrin təbliği, dərslik və ali təhsil proqramlarına daxil edilməsi təmin olunub.
| Qoruma və bərpa işləri | Aparıcı ölkələr və qurumlar | Əsas tədbirlər |
|---|---|---|
| UNESCO-nun Dünya İrsi | Monqolustan, Türkiyə, Azərbaycan, Rusiya | Mühafizə, bərpa, virtual surət, sərgi |
| Elmi ekspedisiyalar | TÜRKSOY, TürkPA, TÜBA | Sahədə tədqiqat, rəqəmsallaşdırma |
| Turizm və təbliğat | Monqolustan, Qazaxıstan, Türkiyə | Muzey, turist marşrutları, broşürlər |
Orxon-Yenisey Abidələrinin Türk və Azərbaycan Kimliyində Yeri: Tarixi Yaddaş və İrsin Dəyişməz Rəmzi
Orxon-Yenisey abidələri türk dünyasının ortaq tarixi və mədəniyyətinin, eyni zamanda, Azərbaycan xalqının etnik-mədəni kimliyinin formalaşmasında əvəzsiz rola malikdir. Azərbaycan xalqının qədim türk kökləri, dövlətçilik ənənələri, milli özünüdərki və dilinin inkişafı bu abidələrdəki yazılı mətnlərdə əksini tapıb. Abidələrin mətnlərində işlənən bir çox leksik vahid, ifadə və üslubi xüsusiyyətlər müasir Azərbaycan dilinin kökündə dayanan, onun əsasını təşkil edən ortaq türk dilinin elementləridir.
Azərbaycan türkləri öz dövlətçilik tarixini, qəhrəmanlıq və mübarizə ənənələrini, etnik mənsubiyyət və mədəni irsini qoruyub saxlayıb. Orxon-Yenisey abidələrində əks olunan ideya və dəyərlər, xüsusilə də dövlət və xalq birliyi, vətənə sədaqət, sərkərdəlik, ictimai ədalət, əxlaq və insani münasibətlər müasir Azərbaycan cəmiyyətində də öz əksini tapır. Bu abidələr Azərbaycan məktəblərində və universitetlərində öyrədilir, ədəbiyyat və tarix dərsliklərinin, ali təhsil proqramlarının ayrılmaz hissəsidir. Azərbaycan türkologiyasının klassikləri abidələrin tədqiqinə öz töhfələrini verib, onların ruhunu ədəbiyyat, incəsənət və elmi-fəlsəfi düşüncədə yaşadıblar.
Orxon-Yenisey abidələrinin motivləri Azərbaycan folklorunda, dastan və aşıq yaradıcılığında, klassik ədəbiyyatda və müasir publisistikada daimi mövzu kimi aktualdır. Bu abidələr yalnız tarixi deyil, həm də müasirliklə qədimliyin, lokal və qlobal kimliyin, milli və bəşəri dəyərlərin kəsişdiyi bir mədəniyyət körpüsüdür. Azərbaycan xalqının yaddaşında, onun milli ruhunda Orxon-Yenisey abidələrinin rolu və əhəmiyyəti heç vaxt tükənmir, hər bir yeni nəsil üçün dəyərlərin təməl simvolu kimi yaşamağa davam edir.
Orxon-Yenisey abidələri dünya tarixində və türk dünyasının ortaq yaddaşında əbədi iz qoymuş nadir yazılı irs nümunəsidir. Bu abidələr türk dövlətçiliyinin, dilinin və mədəniyyətinin formalaşmasında, elmi və ədəbi fikrin inkişafında əsas bünövrə rolunu oynayır. Hər bir daşda, hər bir sətrdə minilliklərin təcrübəsi, bir xalqın yaşam mübarizəsi, vətənə və xalqa sədaqət, dövlətçiliyin mahiyyəti və əxlaqi dəyərlər əbədiləşdirilib.
Abidələrin kəşfi, tədqiqi və qorunması sayəsində yalnız türk deyil, bütün dünya elmi və mədəniyyəti bu unikal irsdən bəhrələnmək imkanı qazanıb. Orxon-Yenisey abidələri təkcə keçmişin deyil, həm də bu günün və gələcəyin dəyərlərinin bələdçisi, insanlıq üçün tükənməz xəzinədir. Bu abidələr hər bir azərbaycanlının milli kimliyinin, dil və tarixinin, mənəvi dünyasının ayrılmaz hissəsidir və gələcək nəsillər üçün misilsiz irs olaraq yaşamaqda davam edəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Orxon-Yenisey abidələri əsasən Monqolustan ərazisindəki Orxon çayı vadisində və Sibir bölgəsindəki Yenisey çayı vadisində, eləcə də Tuva Respublikasında yerləşir. Ən məşhur nümunələr Bilgə Kağan, Kül Tigin və Tonyukuk kitabələridir.
Abidələr VIII əsrə aiddir və Göytürk dövləti dövründə, dövlətin hökmdarları Bilgə Kağan, Kül Tigin və Tonyukukun şərəfinə yaradılmışdır.
Abidələr qədim türk runik əlifbası ilə, sağdan sola yazılış formasında daş üzərində həkk olunmuşdur. Əlifbada 38-dən artıq işarə vardır və türk dilinin bütün fonetik xüsusiyyətlərini əks etdirir.
Abidələrdə türk dövlətçiliyi, hökmdar və xalq münasibətləri, qəhrəmanlıq, vətənə sədaqət, sərkərdəlik, ədalət, dövlət və xalq birliyi, tarixi yaddaş və gələcək nəsillərə vəsiyyət kimi mövzular ön plana çıxır.
Orxon-Yenisey abidələri türk dünyasının ortaq yazılı irsi olmaqla yanaşı, Azərbaycan xalqının etnik-mədəni kimliyinin formalaşmasında, dilinin və ədəbiyyatının inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Motivləri Azərbaycan folkloru və ədəbiyyatında da öz əksini tapır.
Abidələr XIX əsrin sonlarında rus tədqiqatçısı N.M.Yadrintsev tərəfindən kəşf edilib, danimarkalı alim Vilhelm Tomsen isə runik yazını oxuyaraq türk dilinə aid olduğunu sübut edib. Daha sonra Vasili Radlov, Səməd Vurğun, Məmmədəli Hüseynov və bir çox türkoloq abidələri tədqiq etmişdir.
Abidələr UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilib, Monqolustan və digər türk ölkələrinin elmi təşkilatları tərəfindən qorunur, bərpa olunur və beynəlxalq sərgilərdə, elmi konfranslarda təbliğ edilir.
Abidələrin mətnləri türk runik əlifbası əsasında deşifrə edilir, müasir türk dillərinə və digər dillərə tərcümə olunur, dilçilik, tarix, ədəbiyyat və fəlsəfə baxımından təhlil edilir.
Orxon-Yenisey abidələrinin dili qədim türk dilinin morfoloji və leksik xüsusiyyətlərini, dövlət idarəçiliyi, ordu və cəmiyyət anlayışlarını, klassik və bədii üslub elementlərini əks etdirir.
Bu abidələr gənc nəsil üçün tarixə, kökə və milli irsə sədaqət simvoludur. Dövlətçiliyin, vətənpərvərliyin və milli şüurun formalaşmasında misilsiz bələdçi və motivasiya mənbəyidir.
