Ösgürək: Tibbi, Sosial Əhəmiyyəti

İnsan sağlamlığında ösgürək fenomeni olduqca geniş yayılmış və gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsidir. Ösgürək bədənimizin təbii qoruyucu reflekslərindən biridir və adətən tənəffüs yollarında yaranan qıcıqlanma, yad cismlər, mikroorqanizmlər və ya müxtəlif xəstəliklərə cavab olaraq ortaya çıxır. Bir çox insan ösgürəyi yalnız adi bir simptom, sadə bir narahatlıq kimi qəbul etsə də, əslində bu əlamət orqanizmdə baş verən ciddi dəyişikliklərin, bəzən isə təhlükəli xəstəliklərin xəbərçisi ola bilər. Tibbi cəhətdən ösgürək, nəfəs borusu, bronxlar və ağciyərlərin qıcıqlanması nəticəsində baş verən ani, səsli və güclü nəfəsvermə aktıdır. Ösgürəyin əsas funksiyası tənəffüs yollarının toz, mikroorqanizm, selik və digər yad hissəciklərdən təmizlənməsi, beləliklə də orqanizmin müdafiə olunmasıdır. Hər bir insanın ömründə bir neçə dəfə kəskin və ya xroniki ösgürək halları müşahidə oluna bilər. Xüsusilə mövsüm dəyişikliklərində, qrip və soyuqdəymə hallarında ösgürək daha da yayılır.

Ösgürəyin Səbəbləri və Əsas Risk Faktorları

Ösgürəyin yaranmasına səbəb olan amillər olduqca müxtəlifdir. Ən çox rast gəlinən səbəblər arasında kəskin respirator virus infeksiyaları (qrip, paraqrip, adenovirus və s.), allergik reaksiyalar, bronxit, astma, pnevmoniya, xroniki obstruktiv ağciyər xəstəliyi (XOAH), ürək-damar sistemi problemləri və hətta bəzi mədə-bağırsaq xəstəlikləri yer alır. Bəzi hallarda ösgürək adi toz, tüstü, hava çirkliliyi və ya tütün tüstüsünün təsiri ilə də başlaya bilər. Xroniki ösgürək halları adətən ciddi xəstəliklərin xəbərçisidir və uzun müddət davam etdikdə həkimə müraciət etmək vacibdir. Bəzən ösgürək sinə ağrısı, nəfəs darlığı, qanlı bəlğəm və ya bədən istiliyinin artması ilə müşayiət olunduqda, bu, təcili tibbi yardım tələb edən ağır patologiyalardan xəbər verə bilər. Həmçinin, bəzi dərman preparatlarının (məsələn, angiotenzin-konvertaza inhibitorları) yan təsiri kimi də ösgürək meydana çıxa bilər.

Ösgürəyin Növləri və Klinik Görünüşləri

Tibbdə ösgürək əsasən müddətinə, xarakterinə və səbəbinə görə təsnif edilir. Kəskin ösgürək bir neçə gün və ya həftə ərzində yaranıb itir, daha çox infeksion və ya allergik proseslərin nəticəsidir. Xroniki ösgürək isə üç həftədən çox davam edən və səbəbi tez aşkar olunmayan ösgürək formasıdır. Ösgürək həm quru (bəlğəmsiz), həm də yaş (bəlğəmli) ola bilər. Quru ösgürək adətən başlanğıc mərhələdə, virus infeksiyalarında, allergik bronxitdə, astmada və bəzi dərman yan təsirlərində müşahidə edilir. Yaş ösgürək isə tənəffüs yollarında selik və ya bəlğəmin toplandığı hallarda, adətən bakterial infeksiyalarda, bronxit, pnevmoniya, xoş və ya bədxassəli törəmələrdə olur. Xroniki siqaret çəkənlərdə isə “siqaret çəkən ösgürəyi” adlanan, əsasən səhərlər daha intensiv olan bəlğəmli ösgürək tipikdir. Hər növ ösgürəyin klinik görünüşü, əlavə simptomları və səciyyəvi xüsusiyyətləri həkim üçün diaqnozun qoyulmasında əsas rol oynayır.

Ösgürəyin Diaqnostikası və Tibbi Müayinələr

Uzun müddət davam edən və ya ciddi narahatlıq yaradan ösgürək hallarında mütləq həkimə müraciət edilməlidir. Diaqnostika üçün ilk növbədə ətraflı anamnez toplanır, ösgürəyin müddəti, xarakteri, əlavə əlamətlərin (qızdırma, sinə ağrısı, qanlı bəlğəm və s.) olub-olmaması öyrənilir. Bəzən sadə müayinə və auskultasiya (ağciyərlərin dinlənilməsi) kifayət edir, lakin bəzi hallarda rentgenoqrafiya, kompüter tomoqrafiyası, qan analizləri, bəlğəm müayinəsi, spirometriya və bronxoskopiya kimi xüsusi tədqiqatlara ehtiyac ola bilər. Ösgürəyin səbəbini dəqiq müəyyənləşdirmək üçün xəstənin yaşına, peşəsinə, yaşadığı mühitə, alışqanlıqlarına və keçmişdə keçirdiyi xəstəliklərə də diqqət yetirilir. Müayinə nəticəsində infeksion, allergik, neoplastik, ürək-damar, reflüks və ya dərman mənşəli ösgürək aşkar oluna bilər. Düzgün diaqnoz ösgürəyin effektiv və tez müalicəsi üçün əsasdır.

Ösgürəyin Müalicə Yolları və Profilaktikası

Ösgürəyin müalicəsi səbəbindən asılı olaraq fərqlənir və əsas məqsəd ilkin səbəbi aradan qaldırmaqdır. İnfeksion xəstəliklərdə antiviral, antibakterial və ya antiparazitar preparatlar təyin oluna bilər. Allergik ösgürəkdə antihistaminiklər, bronxolitiklər və allergiyanın səbəbi ilə təmasın məhdudlaşdırılması önəmlidir. Astma, xroniki bronxit və digər xroniki xəstəliklərdə bronxodilatatorlar, inhalyatorlar, kortikosteroidlər və digər xüsusi preparatlardan istifadə olunur. Əgər ösgürək reflüks xəstəliyi ilə bağlıdırsa, pəhriz, mədə-bağırsaq sistemini qoruyan dərmanlar və həyat tərzinin dəyişdirilməsi tövsiyə edilir. Xroniki siqaret çəkənlər üçün isə əsas tövsiyə tütün məhsullarından tam imtinadır. Quru, qıcıqlandırıcı ösgürəkdə, xüsusilə gecə saatlarında, ösgürək əleyhinə siroplar və ya preparatlar istifadə oluna bilər, lakin bu dərmanlar yalnız həkim məsləhəti ilə qəbul edilməlidir.

Profilaktika üçün ən vacib addımlar gigiyena qaydalarına riayət etmək, immuniteti möhkəmləndirmək, virus infeksiyalarından qorunmaq, allergik faktorları aradan qaldırmaq və siqaret çəkməməkdir. Həmçinin, tənəffüs yollarını qorumaq üçün havanın keyfiyyətinə diqqət etmək, rütubətli, soyuq və çirkli hava şəraitindən uzaq durmaq, bol su qəbul etmək, sağlam qidalanmaq da faydalıdır. Uşaqlarda və yaşlılarda ösgürək halları daha diqqətlə izlənilməli, vaxtında həkimə müraciət edilməlidir.

Ösgürəyin Xalq Təbabətində və Ev Şəraitində İdarə Olunması

Azərbaycanda ösgürəyə qarşı xalq təbabəti üsulları da geniş yayılıb və bəzi hallarda köməkçi vasitə kimi istifadə olunur. Ev şəraitində ballı süd, limonlu çay, cökə dəmləməsi, zəncəfil, balqabaq tumu, kəklikotu və müxtəlif bitki çayları ösgürəyin yumşaldılmasında təsirli sayılır. Bəzi valideynlər uşaqlarda ösgürək zamanı sinəyə isti kompreslər, bal ilə masaj və ya efir yağlarından istifadə edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu üsullar əsas xəstəliyi sağaltmır, yalnız əlamətləri yüngülləşdirir. Özbaşına xalq vasitələrindən istifadə zamanı allergik reaksiyalar və ya digər xoşagəlməz hallar meydana çıxa bilər. Xüsusilə körpə uşaqlarda, yaşı çox olanlarda və ağır yanaşı xəstəlikləri olan şəxslərdə, hər hansı alternativ müalicəyə başlamazdan öncə mütləq həkimlə məsləhətləşmək lazımdır.

Müasir dövrdə ösgürəyə qarşı preparatların seçimi və istifadə qaydaları yalnız həkim nəzarəti ilə olmalıdır. Bəzi hallarda antibiotiklərin özbaşına istifadəsi, ösgürək əleyhinə preparatların normadan artıq qəbulu, müxtəlif otlardan və bitkilərdən yanlış istifadə xəstəliyin ağırlaşmasına və əlavə fəsadların yaranmasına səbəb ola bilər. Ən doğru yanaşma, səbəbin müəyyənləşdirilməsi və düzgün, elmi əsaslı müalicə planının hazırlanmasıdır.

Ösgürək insan orqanizminin qoruyucu funksiyası olmaqla yanaşı, bir çox xəstəliklərin ilkin və ya müşayiətedici əlamətidir. Tibbi baxımdan bu simptomun düzgün qiymətləndirilməsi, vaxtında və səbəbə yönəlik müalicəsi insan sağlamlığının qorunmasında və ağır fəsadların qarşısının alınmasında əsas rol oynayır. Qısa müddətli, yüngül ösgürək halları bəzən ciddi problem yaratmasa da, uzun sürən və ya əlavə ağır əlamətlərlə müşayiət olunan ösgürək halları həkim nəzarəti tələb edir. Özbaşına müalicə və ya ev vasitələrinə aludəçilik əksər hallarda nəticə vermir, bəzən isə vəziyyəti daha da ağırlaşdıra bilər. Profilaktik tədbirlərə, düzgün həyat tərzinə, zərərli vərdişlərdən uzaq durmağa, immunitetin möhkəmləndirilməsinə daim diqqət yetirilməlidir. Unutmaq olmaz ki, insan sağlamlığı hər şeydən vacibdir və orqanizmin siqnalı kimi ösgürəyin səbəbi diqqətlə araşdırılmalı, lazımi addımlar vaxtında atılmalıdır. Hər bir fərd öz sağlamlığına məsuliyyətli yanaşmalı, lazım gəldikdə ixtisaslı tibbi yardıma müraciət etməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar