Kompyuter şəbəkələrinin səmərəli və etibarlı fəaliyyət göstərməsi üçün strukturlaşdırılmış və universal bir modelə ehtiyac yaranır. OSI modeli bu ehtiyacı ödəmək məqsədilə yaradılıb və müasir informasiya texnologiyalarında mühüm rol oynayır. Bu konseptual model rabitə prosesinin mərhələlərə bölünərək daha yaxşı başa düşülməsini təmin edir. Yeddi səviyyədən ibarət olan model hər bir şəbəkə komponentinin və protokolun özünəməxsus rolunu dəqiq müəyyənləşdirir. Şəbəkə qurğuları və proqram təminatları müxtəlif səviyyələrdə birgə işləyərək məlumatın bir nöqtədən digərinə problemsiz ötürülməsinə şərait yaradır. Bu struktur vasitəsilə yeni texnologiyaların və cihazların bir-biri ilə uyğunlaşması asanlaşır, çünki hər səviyyənin standartı və qaydası vardır. OSI modeli eyni zamanda təhsil və diaqnostika məqsədləri üçün də əlverişlidir, çünki problemlərin yaranma mərhələsini tez müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Modelin ən böyük üstünlüklərindən biri, fərqli istehsalçıların avadanlıqlarının birgə işləyə bilməsidir. Kompüter şəbəkələrinin inkişafında OSI modelinin konsepsiyası, istənilən şəbəkənin layihələndirilməsi və idarə olunması zamanı əsas istinad nöqtələrindən sayılır. Bu strukturun tətbiqi ilə texniki komanda arası ünsiyyət daha dəqiq və başa düşülən olur. Müxtəlif protokolların və texnologiyaların uyğunlaşdırılması üçün modelin prinsipləri universal bir yol xəritəsi rolunu oynayır. Hər bir təbəqənin öz funksiyası və məsuliyyəti olduğu üçün şəbəkədə baş verən hər hansı problemin mənbəyi asanlıqla müəyyən edilə bilir. Bunun nəticəsində, texniki xidmət və idarəetmə daha səmərəli təşkil olunur və şəbəkənin bütövlükdə etibarlılığı artır.
Fiziki səviyyə
Şəbəkədə informasiyanın elektrik və ya optik siqnallar vasitəsilə daşınması birinci səviyyənin əsas vəzifəsidir. Burada məlumat ən sadə formada — bitlər şəklində göndərilir və alınır. Hər bir fiziki kabel, konnektor, elektrik siqnallarının gərginlik və tezliyi, həmçinin digər texniki göstəricilər məhz bu səviyyədə müəyyənləşdirilir. Məsələn, Ethernet kabellərinin və fiber optik xətlərin iş prinsipi, eləcə də istifadə olunan fiziki standartlar bu təbəqənin mövzusu sayılır.
Eyni zamanda, müxtəlif şəbəkə avadanlıqları, məsələn, hub və repeatər kimi qurğular məhz fiziki səviyyədə fəaliyyət göstərirlər. Səviyyənin əsas rolu, verilənlərin bir nöqtədən digərinə çevrilmədən, yəni kodlaşdırma və ya şifrələmə olmadan çatdırılmasıdır. Şəbəkə topologiyasının formalaşdırılması, fiziki əlaqənin qurulması və qorunması da bu səviyyəyə daxildir.
Kanal səviyyəsi
İkinci təbəqə, yəni kanal səviyyəsi, informasiyanın kadr şəklində düzgün və etibarlı ötürülməsi üçün cavabdehdir. Burada, ötürülən məlumatın səhvlərə qarşı qorunması üçün yoxlama mexanizmləri tətbiq olunur. MAC və LLC kimi alt təbəqələr vasitəsilə məlumatın fiziki mühitə çıxışı və nəzarət reallaşdırılır.
Bu mərhələdə məlumatlar kadrlara bölünərək göndərilir və alınan zaman yoxlayıcı kodlarla səhvlərin olub-olmadığı müəyyənləşdirilir. Səhv aşkarlanarsa, məlumat təkrar göndərilir. Switch və bridge kimi şəbəkə cihazları kanal səviyyəsində işləyir və onlar iki cihaz arasında etibarlı əlaqəni təmin edirlər.
Şəbəkə səviyyəsi
Üçüncü səviyyə olan şəbəkə təbəqəsi, məlumat paketlərinin müxtəlif şəbəkələrdən keçirilməsi və düzgün ünvanlanmasını təmin edir. IP protokolu və digər marşrutlaşdırma protokolları bu səviyyənin əsas funksiyaları sırasındadır. Məlumatlar mənbədən təyinat nöqtəsinə qədər ən uyğun marşrutla çatdırılır.
Bu təbəqədə həm məntiqi ünvanlaşdırma, həm də şəbəkələr arasında optimal yolun seçilməsi baş verir. Marşrutizator kimi cihazlar məhz şəbəkə səviyyəsində fəaliyyət göstərir və onlar müxtəlif şəbəkə seqmentləri arasında trafikə nəzarət edirlər.
Nəqliyyat səviyyəsi
Dördüncü səviyyə, yəni nəqliyyat təbəqəsi, məlumatların dəqiq və ardıcıl şəkildə ötürülməsini təşkil edir. TCP və UDP kimi protokollar bu səviyyədə fəaliyyət göstərir: TCP paketlərin çatdırılmasına zəmanət verir və zəruri hallarda yenidən ötürülməni təmin edir, UDP isə daha sürətli, lakin zəmanətsiz ötürmə üçün nəzərdə tutulub.
Bu mərhələdə, göndərilən informasiyanın parçalara bölünməsi, yenidən birləşdirilməsi, axın nəzarəti və təsdiqləmə həyata keçirilir. Proqramlar arası rabitə üçün ən vacib səviyyələrdən biri hesab edilir, çünki istifadəçi məlumatının dəqiq və ardıcıllıqla alınmasına imkan verir.
Seans səviyyəsi
Beşinci təbəqədə sistemlər arasında əlaqənin – yəni seansın – yaradılması, idarə olunması və sonlandırılması təmin edilir. Burada rabitə üçün lazımi sinxronizasiya nöqtələri qoyulur, autentifikasiya və dialoq idarəetməsi funksiyaları yerinə yetirilir. Hər iki tərəf arasında davam edən əlaqə təhlükəsiz və idarəolunan şəkildə davam etdirilir.
NetBIOS, PPTP kimi protokollar və müxtəlif şəbəkə seansları bu səviyyəyə aiddir. Seans səviyyəsi, istifadəçi proqramlarının bir-biri ilə təhlükəsiz və stabil şəkildə ünsiyyət qurmasını asanlaşdırır.
Təqdimetmə səviyyəsi
Altıncı təbəqə olan təqdimetmə səviyyəsi, informasiyanın şifrlənməsi, kodlaşdırılması, format çevrilməsi və sıxılması funksiyalarını reallaşdırır. Müxtəlif sistemlər arasında məlumatın düzgün anlaşılması üçün çevrilmə mexanizmləri tətbiq olunur. Məsələn, fərqli platformalar arasında məlumat göndəriləndə, kodlama dəyişə bilər və burada uyğunlaşdırma həyata keçirilir.
Şifrələmə və deşifrə, məlumatların sıxılması və açılması, eləcə də müxtəlif tətbiq proqramları üçün uyğun sintaksis təmin edilir. Təqdimetmə səviyyəsi, yuxarıdakı tətbiq səviyyəsinə verilənlərin doğru şəkildə ötürülməsi üçün vacibdir.
Tətbiq səviyyəsi
Yeddinci səviyyə istifadəçi və şəbəkə arasında birbaşa rabitə üçün nəzərdə tutulub. İstifadəçilərin gündəlik qarşılaşdığı proqramlar, məsələn, veb-brauzer, e-poçt proqramı və s. məhz bu təbəqədə işləyir. Burada məlumatlar istifadəçinin tələblərinə uyğun olaraq formalaşdırılır və ya qəbul edilir.
FTP, HTTP, SMTP və digər populyar protokollar tətbiq səviyyəsində fəaliyyət göstərir. Bu səviyyə, istifadəçilərə real vaxtda şəbəkə xidmətləri təqdim edir və digər səviyyələrlə qarşılıqlı əlaqə yaradır.
OSI Modeli və TCP/IP müqayisəsi
Praktik şəbəkələrdə çox vaxt TCP/IP modeli tətbiq olunur, lakin OSI modelinin strukturlaşdırılmış yanaşması geniş tədris və təhlil məqsədi daşıyır. TCP/IP modelində bəzi OSI səviyyələri birləşdirilərək daha kompakt formaya salınıb. Məsələn, tətbiq, təqdimetmə və seans səviyyələri birləşdirilərək bir təbəqə kimi istifadə olunur.
Bununla belə, OSI modeli hər bir səviyyənin rolunu dəqiq şəkildə izah etdiyi üçün şəbəkə analizində və problemlərin diaqnostikasında mühüm yer tutur. TCP/IP modeli isə protokolların və real sistemlərin daha praktik idarə edilməsini təmin edir.
OSI Modelinin Səviyyələri və Əsas Vəzifələri
| Səviyyə | İngilis adı | Əsas funksiyaları |
| Fiziki | Physical | Bitlərin ötürülməsi, kabellər, siqnallar, topologiya |
| Kanal | Data Link | Kadrların formalaşması, səhv aşkarlanması, MAC/LLC |
| Şəbəkə | Network | Paketlərin yönləndirilməsi, IP ünvanlama, routing |
| Nəqliyyat | Transport | Etibarlılıq, axın nəzarəti, TCP/UDP protokolları |
| Seans | Session | Seansın qurulması, idarə olunması, autentifikasiya |
| Təqdimetmə | Presentation | Kodlaşdırma, şifrləmə, sıxılma, format çevrilməsi |
| Tətbiq | Application | HTTP, FTP, istifadəçi proqramları, interfeys xidmətləri |
OSI modeli şəbəkə quruluşunun mərhələli və anlaşılır izahı üçün ən əhəmiyyətli çərçivələrdən biri kimi qəbul edilir. Bu struktur vasitəsilə şəbəkədə baş verən prosesləri təhlil etmək və idarə etmək olduqca asanlaşır. Hər bir səviyyənin konkret vəzifəsi və səlahiyyəti olması, yeni protokollar və cihazlar arasında uyğunluq problemini aradan qaldırır. Modelin tətbiqi müasir şəbəkə infrastrukturunun davamlı inkişafını və təhlükəsiz fəaliyyətini təmin edir. İstənilən şəbəkə layihəsində mərhələlər üzrə yanaşma layihələndirməni və servis keyfiyyətini yüksəldir. Model tədris zamanı şəbəkə anlayışlarının başa düşülməsində əsas baza kimi çıxış edir və texniki işçilərin işini yüngülləşdirir. Eyni zamanda, diaqnostika və problemlərin həllində bu modelin təsnifatı qısa müddətdə effektiv həllər tapmağa imkan yaradır. Müxtəlif istehsalçıların məhsullarının birgə işləməsi üçün də OSI modeli universal qayda rolunu oynayır. İllər keçdikcə, bu modelin əhəmiyyəti azalmaq əvəzinə, yeni texnologiyaların və proqram təminatının inkişafı fonunda daha da aktuallaşır. Müxtəlif texniki komandalar arasında əməkdaşlıq zamanı da OSI modeli vahid anlaşma və əlaqə üçün etibarlı istinad nöqtəsi olur.
Ən Çox Verilən Suallar
OSI modeli fərqli şəbəkə avadanlıqları və proqram təminatları arasında birgə işləkliyi təmin etmək üçün beynəlxalq standart olaraq yaradılıb. Modelin məqsədi şəbəkə kommunikasiya prosesini yeddi ayrı mərhələyə bölmək, hər mərhələnin vəzifəsini müəyyənləşdirmək və rabitəni standartlaşdırmaqdır. Bu yanaşma ilə müxtəlif istehsalçıların cihazları və proqramları universal qaydalar əsasında problemsiz çalışır. OSI modelinin strukturlaşdırılmış təsnifatı həm tədrisdə, həm də texniki diaqnostikada geniş tətbiq olunur.
OSI modeli 7 səviyyədən ibarətdir: Fiziki, Kanal, Şəbəkə, Nəqliyyat, Seans, Təqdimetmə və Tətbiq. Hər səviyyə müəyyən funksiyaları icra edir və aşağı-yuxarı səviyyələrlə qarşılıqlı işləyir. Bu mərhələlər vasitəsilə məlumat mənbədən təyinat yerinə ardıcıllıqla çatdırılır. Bütün səviyyələrin rolunu başa düşmək şəbəkə problemlərinin həllində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Fiziki səviyyə məlumatın bitlər şəklində elektrik, optik və ya radio siqnallar vasitəsilə ötürülməsini təmin edir. Burada əsas elementlər kabellər, konnektorlar, gərginlik və siqnal formatlarıdır. Hub və repeater kimi avadanlıqlar məhz bu mərhələdə çalışır. Şəbəkənin fiziki quruluşu və texniki standartları da bu səviyyəyə aiddir.
Kanal səviyyəsi iki cihaz arasında məlumat ötürülməsini və səhv aşkarlanmasını təşkil edir. Bu mərhələdə məlumat kadrlar şəklində formalaşdırılır və yoxlama kodları ilə səhvlər tapılır, lazım gəldikdə düzəldilir. MAC və LLC alt-səviyyələri vasitəsilə mühitə çıxış və idarəetmə təmin edilir. Switch və bridge qurğuları kanal səviyyəsində fəaliyyət göstərirlər.
Şəbəkə səviyyəsi paketlərin məntiqi ünvanlandırılması və optimal marşrutla təyinat yerinə çatdırılmasına cavabdehdir. Burada IP ünvanlandırılması və marşrutlaşdırma protokolları tətbiq edilir. Marşrutizatorlar məhz bu mərhələdə işləyir və şəbəkələr arasında rabitəni idarə edirlər. Fərqli şəbəkələr arasında məlumat axınını məhz bu səviyyə təşkil edir.
Nəqliyyat səviyyəsi məlumatın etibarlı və ardıcıl ötürülməsini təmin edir. Burada TCP və UDP protokolları ən geniş istifadə olunanlardır: TCP çatdırılmaya zəmanət verir və lazım olduqda yenidən göndərir, UDP isə sürətə üstünlük verərək zəmanətsiz rabitə qurur. Axın nəzarəti, segmentləşdirmə və təsdiqləmə funksiyaları da bu səviyyədə icra olunur. Proqramlar arasında düzgün məlumat mübadiləsi üçün bu mərhələ vacibdir.
Seans səviyyəsi iki tərəf arasında rabitə seanslarının qurulması, davam etdirilməsi və bitirilməsi üçün cavabdehdir. Burada autentifikasiya, sinxronizasiya nöqtələri və dialoq idarəetməsi həyata keçirilir. NetBIOS və PPTP kimi protokollar seans səviyyəsində işləyir. Davamlı və təhlükəsiz əlaqə üçün bu mərhələ mühüm rol oynayır.
Təqdimetmə səviyyəsi müxtəlif sistemlər arasında göndərilən məlumatın kodlaşdırılması, şifrlənməsi və sıxılmasından məsuldur. Bu mərhələdə məlumat müxtəlif formalardan uyğun formata çevrilir və lazımi halda şifrələmə və deşifrə aparılır. Müxtəlif platformalar arasında interoperabilliyi təmin edir. Təqdimetmə səviyyəsi tətbiq səviyyəsinə məlumatın düzgün ötürülməsinə şərait yaradır.
Tətbiq səviyyəsi şəbəkə xidmətlərini birbaşa istifadəçiyə təqdim edir. HTTP, FTP, SMTP və digər protokollar bu səviyyədə fəaliyyət göstərir. İstifadəçi proqramları vasitəsilə şəbəkəyə çıxış və məlumat mübadiləsi məhz bu mərhələdə baş tutur. Tətbiq səviyyəsi istifadəçi ehtiyaclarına uyğun xidmətlər yaratmaq üçün vacibdir.
OSI modeli yeddi təbəqədən ibarət nəzəri çərçivədir, TCP/IP modeli isə real şəbəkə protokollarının təşkilində tətbiq olunan dörd təbəqəli modeldir. TCP/IP-də tətbiq, təqdimetmə və seans səviyyələri birləşdirilib. OSI əsasən tədris və analiz üçün nəzərdə tutulub, TCP/IP isə praktiki tətbiqlərdə daha çox istifadə olunur. Hər iki modelin üstünlükləri və istifadə sahələri müxtəlifdir.
