“Ötən Günlər”: Əsərin Süjeti, Əsas Mövzular

Şərq və türk dünyası ədəbiyyatında elə yazıçılar var ki, onların yaratdığı əsərlər bir xalqın mədəni yaddaşını qoruyur, milli özünüdərk prosesinə güzgü tutur və yeni nəsillərə keçmişi dərindən anlama fürsəti yaradır. Belə ədiblərdən biri də özbək klassik ədəbiyyatının ən önəmli siması sayılan Abdulla Qədiridir. Onun 1926-cı ildə yazdığı “Ötən Günlər” romanı yalnız özbək xalqının deyil, ümumilikdə türkdilli xalqların ədəbi xəzinəsinə daxil olan monumental bir əsərdir.

“Ötən Günlər” romanı Qədirinin həm ilk, həm də klassik statuslu əsəri olmaqla yanaşı, milli roman janrının banisi sayılır. Bu əsərdə müəllif təkcə tarixi hadisələri nəql etmir, o həm də bir dövrün psixologiyasını, insanlarının iç dünyasını, cəmiyyətin sosial strukturunu və mənəvi faciələrini dərindən təhlil edir. Romanda keçmişə nəzər salmaqla həm keçmişin dəyərləri yenidən qiymətləndirilir, həm də gələcəyə doğru yeni baxış formalaşdırılır.

Abdulla Qədirinin Həyatı və Ədəbi Yolu

Abdulla Qədiriyə ədəbiyyat tarixində xüsusi yer verilməsinin səbəbi onun milli ruhlu, dərindən düşünülmüş və realist əsərlər yaratmasıdır. O, 1894-cü ildə Daşkənddə anadan olmuş, ilk təhsilini mədrəsədə almış, daha sonra yeni tipli məktəblərdə oxumuşdur. Müasirləşmə və milli maarifçilik hərəkatının təsiri altında yetişən Qədirinin yaradıcılığı Şərq ənənələrinin və Avropa realizminin sintezi kimi qiymətləndirilə bilər.

Abdulla Qədiriyə qədər özbək ədəbiyyatında roman janrı, demək olar ki, yox idi. O isə “Ötən Günlər” romanı ilə bu sahədə təməl qoydu və türk-islam dünyasında realist romanın əsasını yaratdı. Ədib həmçinin publisistika, tərcümə və satira sahəsində də fəaliyyət göstərmiş, lakin 1937-ci ildə Stalinizmin repressiyasına məruz qalmış və güllələnmişdir. Onun adı uzun illər qadağan edilmiş, lakin sonradan xalq tərəfindən yenidən dirçəldilmiş və ədəbiyyatın zirvəsinə qaldırılmışdır.

Romanın Yaranma Tarixi və İctimai Kontekst

“Ötən Günlər” əsəri 1925–1926-cı illərdə qələmə alınmış və 1926-cı ildə ilk dəfə çap olunmuşdur. Bu dövr Mərkəzi Asiyada sosial, siyasi və ideoloji baxımdan çalxantılı bir mərhələ idi. Rusiya imperiyasının süqutu, Sovet rejiminin qurulması, milli maarifçilərin təqibi və ənənəvi dəyərlərin sarsılması fonunda yazılan bu roman tarixin yaddaşını ədəbi dildə bərpa etməyə cəhd edir.

Roman XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərindəki Buxara və Fərqanə bölgəsində cərəyan edən hadisələrə əsaslanır. Qədiriyə bu dövrdə baş verən sosial-iqtisadi dəyişiklikləri, feodal sistemin böhranını, dini-məzhəbi ayrıseçkilikləri və insan həyatında baş verən mənəvi dönüş nöqtələrini ustalıqla bədii mətndə əks etdirir.

Əsərin Süjeti və Strukturu

Romanın süjeti əsasən iki baş qəhrəmanın – Otabək və Kumuşun ətrafında qurulmuşdur. Otabək savadlı, milli düşüncəli, ədalətə önəm verən bir gəncdir. O, atasının ticarət işlərini davam etdirir, lakin həm ictimai dəyişikliklər, həm də ailə içi ziddiyyətlər arasında sıxışıb qalır. Kumuş isə onun sevdiyi, lakin evli olduğu qadındır. Onların məhəbbəti ənənə, qadağa və cəmiyyətin kobud qaydaları ilə əzilir.

Roman təkcə bu iki obrazın məhəbbət hekayəsi üzərində qurulmamışdır. O, eyni zamanda bir neçə paralel süjet xəttini ehtiva edir: Otabəkin ailəsi ilə qarşıdurması, Kumuşun keçmiş həyat yoldaşı Ziyadulla xanın simasında cəmiyyətin sərt patriarxal üzünün açılması, Şəriət təfəkkürünün geriliyi, qadınların hüquqsuzluğu və daha bir çox sosial-ictimai məsələlər burada dərinliklə təqdim olunur.

Əsərin strukturu klassik romançılıq prinsiplərinə uyğun qurulmuşdur: giriş, yüksəliş, böhran, həll və nəticə hissələri aydın sezilir. Lakin bu struktur süni deyil, olduqca təbii şəkildə işlənmişdir.

Əsas Mövzular və İdeya Problematikası

1. Milli özünüdərk

Qədiriyə XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində xalqının hansı sosial, iqtisadi və mənəvi vəziyyətdə olduğunu açıq şəkildə göstərmək istəyir. Onun məqsədi keçmişi gözəlləşdirmək yox, dərindən analiz etmək və nəticə çıxarmaqdır.

2. Qadın azadlığı

Romanın ən güclü mesajlarından biri qadınların cəmiyyətdəki yeridir. Kumuş, Zaynab və digər qadın obrazları vasitəsilə Qədiriyə göstərir ki, qadın hüquqlarının olmaması bütöv cəmiyyətin inkişafına mane olur.

3. Dəyişiklik və mühafizəkarlıq

Otabək yeniliyi, maarifçiliyi təmsil edir, lakin ətrafı – atası, dini çevrələr və ailə – ona qarşı çıxır. Bu, cəmiyyətdəki yeni və köhnə arasındakı ziddiyyətlərin simvolik təzahürüdür.

4. Əxlaqi tənəzzül

Ziyadulla xan kimi obrazlar vasitəsilə Qədiriyə əxlaqı unudan, öz mənfəətini hər şeydən üstün tutan tipajların cəmiyyətə vurduğu zərəri nümayiş etdirir.

Obrazlar Sistemi və Psixoloji Dərinlik

Otabək – idealist, milli ruhlu, qərb və şərq dəyərləri arasında harmoniya axtaran, qəhrəmanlıqla faciə arasında gedib-gələn bir obrazdır. Onun hər bir addımı düşünülmüş və əxlaqi motivasiyalıdır.

Kumuş – yüksək mənəviyyata malik, təmiz sevgiyə sadiq qadın obrazıdır. Onun faciəsi cəmiyyətin qadınlara qarşı olan laqeyd və qəddar münasibətindən doğur.

Ziyadulla xan – rüşvət, qəddarlıq, vəzifəpərəstlik, qadınlara qarşı şiddət və ikili standartların daşıyıcısı olan simvolik bir fiqurdur.

Yusuf bəy (Otabəkin atası) – ailə bağlarının və ticarətin qoruyucusu kimi görünən, lakin yeniliyə qarşı çıxan konservativ tipajdır.

Dil və Üslub

Abdulla Qədiriyə dil baxımından klassik Şərq ədəbiyyatına sadiq qalmaqla yanaşı, Avropa realizminin bədii və təsviri imkanlarını da əsərə tətbiq etmişdir. O, xalq dilini, məhəlli danışıq üslubunu, atalar sözlərini, sitatları və dini terminləri bədii tərzdə birləşdirərək olduqca zəngin bir poetik dil yaratmışdır.

Əsərdə tez-tez müşahidə olunan poetik ifadələr, təsvirli bənzətmələr, daxili monoloqlar və emosional pauzalar oxucuda hadisələri vizual və mənəvi baxımdan canlandırmağa kömək edir.

Əsərin Ədəbi-Tarixi Əhəmiyyəti

“Ötən Günlər” özbək ədəbiyyatında ilk realist romandır. Bu əsər Abdulla Qədiriyənin təkcə bir yazıçı yox, həm də millətin düşünən beyni olduğunu təsdiq edir. Roman öz dövrünün təkcə bədii faktı deyil, həm də ictimai sənədi, tarixi manifestidir.

Əsər sovet dövründə uzun müddət qadağan olunmuş, lakin 1960-cı illərdən sonra yenidən nəşr edilərək geniş yayılmışdır. Bu gün də o, Özbəkistanın məktəb və universitet proqramlarında öyrədilir və türk dünyasının ədəbi sərvəti kimi tanınır.

Abdulla Qədiriyənin “Ötən Günlər” romanı keçmişin təkcə xatırlanması deyil, həm də dərki və təhlilidir. Bu əsər vasitəsilə oxucu sadəcə bir ailə dramı ilə qarşılaşmır, bütöv bir dövrün, bir xalqın taleyini oxuyur. Qədiriyənin qələmində hadisələr emosional dərinlik, ideya aydınlığı və bədii təsvir gücü ilə canlanır. O, bu romanı ilə həm millətini oyatmağa çalışır, həm də gələcək nəsillərə yol göstərir.

Ən Çox Verilən Suallar