Ötmək Sözü: Mənası, Dilçilikdə İstifadəsi

Azərbaycan dilinin zəngin və köklü leksikasında bir çox söz var ki, gündəlik ünsiyyətdə müxtəlif sahələrdə işlədilir, fərqli məna çalarları ilə dildə canlanır. “Ötmək” sözü də bu cür çoxistiqamətli, həm real hadisələri, həm də məcazi mənaları ifadə edə bilən sözlərdən biridir. Bu söz təkcə yol hərəkəti ilə bağlı anlam daşımır, həmçinin Azərbaycan xalqının danışıq, ədəbiyyat və folklor ənənəsində müxtəlif sahələrdə rast gəlinir. Bundan başqa, “ötmək” sözünün dilimizdə omonimi də mövcuddur və bu xüsusiyyət sözü daha maraqlı və funksional edir.

Ötmək Nədir? – Əsas və Geniş İzah

“Ötmək” sözü Azərbaycan dilində çox məna daşıyan, işlək və geniş yayılmış fellərdən biridir. Ən çox rast gəlinən əsas mənası bir obyektin və ya şəxsin başqa bir obyekt və ya şəxsi kənardan keçməsi, onu geridə qoyması, qabaqlamasıdır. Xüsusilə yol hərəkəti, idman yarışları, gündəlik məişət və hətta məcazi nitqdə “ötmək” sözünə tez-tez rast gəlmək mümkündür.

Məsələn:

• Avtomobil yolda digər nəqliyyat vasitəsini ötdü.
• Qaçış yarışında bir idmançı digərini ötdü və birinci oldu.
• O, bütün rəqiblərini ötdü, qalib gəldi.

Burada “ötmək” hərəkətin bir istiqamətdə, başqasının arxasında olanın qabağa keçməsi, irəli çıxması anlamını daşıyır. Yol hərəkətində isə bu söz konkret olaraq “ötmə əməliyyatı” kimi terminləşib və hüquqi dildə də işlədilir.

“Ötmək” Sözünün Lüğəvi və Dilçilik Mənası

“Ötmək” sözü Azərbaycan dilində həm fəal, həm də təsirsiz feli növlərdə istifadə olunur. Lüğətlərdə “ötmək” aşağıdakı mənalarla izah edilir:

• Fiziki keçmə, qabaqlama: Bir nəfəri, nəqliyyat vasitəsini və ya əşyanı geridə qoyaraq kənardan keçmək.
  • Avtomobil qabağındakı maşını ötdü.
• Sürətlə keçmək, yanından keçmək: Hər hansı bir nöqtənin və ya şəxsin yanından sürətlə hərəkət etmək.
  • Qatar stansiyanı ötdü.
• Zaman və ya hadisə baxımından geridə qoymaq: Həyatda müəyyən mərhələ, yaş, vaxt, hadisə və s. artıq başa çatıb, keçib.
  • O, artıq gəncliyini ötmüşdü.
• Məcazi mənada irəliləmək: Bacarıq, bilik və ya digər müsbət xüsusiyyətlə başqalarını qabaqlamaq.
  • O, bütün həmkarlarını ötməyi bacardı.

Ötmə Əməliyyatı – Yol Hərəkətində İstifadəsi

Yol hərəkəti qaydalarında “ötmə” xüsusi anlam daşıyır. Burada bu söz bir avtomobilin digər avtomobili eyni istiqamətdə, amma qarşı tərəfə məxsus zolaqdan və ya icazə verilən zolaqdan keçərək qabaqlaması mənasında işlədilir. Azərbaycanda “ötmə əməliyyatı” təkcə yol davranışı deyil, həm də qanunla tənzimlənən bir anlayışdır. Qaydalar pozularsa, sürücü cərimə və bal itkisi ilə üzləşə bilər. Yol hərəkətində “ötmə” təhlükəli, amma bəzən zəruri manevr hesab olunur.

“Ötmək” Sözünün Omonimi və Fərqli İstifadə Sahələri

Dilçilikdə omonimlər – yazılışı və tələffüzü eyni, mənası və işlənmə sahəsi isə fərqli olan sözlərə deyilir. “Ötmək” sözünün də Azərbaycan dilində ən az iki omonim mənası mövcuddur:

 Səs çıxarmaq, quşların oxuması, musiqili və ya ritmik səslənmə

Bu omonim mənada “ötmək” adətən quşların, bəzən musiqi alətlərinin səslənməsini, cingiltili və ahəngdar səslər çıxarmasını ifadə edir.

Məsələn:

• Səhər tezdən quşlar ötdü, baharın nəfəsi hiss olundu.
• Balaban ötdü, aşıq havaya başladı.

Burada “ötmək” artıq fiziki keçmə deyil, səs çıxarma, melodiyalı və ya cingiltili səsin yaranmasıdır.

 Qəhqəhə, gülüş və ya hiss ifadəsi ilə bağlı omonim

Azərbaycan dilində məcazi və bəzən zarafatyana nitqdə “içimdə nəsə ötdü”, “bir nəfəs ötdü”, “ürəyimdə nəsə ötdü” kimi ifadələrdə “ötmək” hisslərin, duyğuların, ani reaksiyanın və ya daxili bir vəziyyətin tez keçməsi, dəyişməsi anlamında da işlənir.

Ədəbiyyat və Folklorda “Ötmək” Sözünün Yeri

Azərbaycan folklorunda və klassik ədəbiyyatda “ötmək” çox zaman məcazi və simvolik mənalarla işlədilir. Məsələn, bir insanın keçib getməsi, bir fəsilin və ya zamanın ötüb keçməsi, qürub çağının ötməsi, sevgilinin həyatından ötməsi kimi.

Şeir nümunəsində:

• Göz yaşları ötdü getdi yanağından,
  Həyat qatarı kimi ötüb keçdi anlar.

Eləcə də aşıq və bayatı poeziyasında “ötmək” həm səs, həm zaman, həm də sevgi-fərağət motivlərini ifadə edən çox funksiyalı bir sözdür.

İdmanda və Yarışda “Ötmək”

“Ötmək” sözü idman yarışlarında, xüsusən atletika, avtomobil, velosiped və digər sürətli idman növlərində ön plana çıxır. Burada söhbət bir iştirakçının digərini fiziki olaraq qabaqlamasından, önə keçməsindən gedir.

Məsələn:

• İdmançı son döngədə hamını ötdü və finişə birinci çatdı.

Burada həm rəqabət, həm də iradə və hazırlıq gücü vurğulanır.

Məcazi və Frazeoloji İfadələrdə “Ötmək”

“Ötmək” Azərbaycan dilində bir sıra sabit söz birləşmələrində və məcazi ifadələrdə də işlədilir:

• Vaxtı ötmək – artıq öz dövrünü başa vurmaq.
• Mövsümü ötmək – məhsulun, hadisənin, insanın ən yaxşı dövrünün keçməsi.
• Yaxşılıq ötmək – kömək etmək, xeyirxahlıq göstərmək.

Bu frazeoloji ifadələrdə “ötmək” keçmək, başa vurmaq, bir mərhələni arxada qoymaq, dəyişmək kimi geniş məna daşıyır.

Sosioloji və Psixoloji Mətndə “Ötmək”

Sosiologiyada və psixologiyada “ötmək” bəzən “krizis mərhələsini ötmək”, “çətinlikləri ötmək”, “stressi ötmək” kimi ifadələrlə işlədilir. Bu mənada söhbət problemlərin, həyat çətinliklərinin, sınaqların arxada qalmasından, insanın öz üzərində qələbə qazanmasından gedir.

Sözün Etimologiyası və Qohum Dillərdəki Forması

“Ötmək” sözünün kökü qədim türk dillərinə gedib çıxır. Qədim oğuz və qıpçaq dillərində bu feli kökün həm “keçmək”, həm “səs çıxarmaq” anlamı olduğu ehtimal olunur. Müasir türk dillərində də (məsələn, Türkiyə türkcəsində “ötmek”, türkməncə “ödmek”) bu söz həm fiziki keçmə, həm də quşun oxuması anlamında işlədilir.

Omonimlik Azərbaycan Dilində Niyə Vacibdir?

Omonimlər dilin zənginliyini, ifadə imkanlarının çoxşaxəliliyini, həmçinin mətndə və danışıqda fərqli assosiasiyalar yaratmaq gücünü göstərir. “Ötmək” sözünün həm keçmə, qabaqlama, həm də səs çıxarma mənası olması onu poetik və təsviri mətndə daha rəngarəng edir.

Gündəlik Danışıqda “Ötmək” Sözünün Aktuallığı

Bugünkü Azərbaycan danışığında “ötmək” hər yaşda, hər peşədə işlədilir. Ən çox yol hərəkəti və avtomobil idarə edənlər arasında, lakin həm də sadə insanlar, müəllimlər, tələbələr, idmançılar və sənətkarlar bu sözdən tez-tez istifadə edirlər. Məsələn, “onun vaxtı ötdü”, “özünü ötdü getdi”, “quş kimi ötdü”, “maşın məni ötdü”, “hamıdan tez ötdü” və s.

“Ötmək” sözü Azərbaycan dilində çoxplanlı, omonim və çox funksiyalı bir anlayışdır. Yol hərəkətində qabaqlama, quşların və musiqi alətlərinin oxuması, zamandan keçmək, irəliləmək, məcazi və frazeoloji ifadələrdə mərhələni başa vurmaq kimi müxtəlif mənalarla rast gəlinir. Dilimizin gözəlliyi və gücü məhz belə sözlərdə, onların zəngin omonimiya və məcaz çalarlarında təcəssüm edir. Hər bir azərbaycanlı “ötmək” sözünü həm gündəlik həyatda, həm də ədəbi və bədii dillə rahat istifadə edə bilir.

Ən Çox Verilən Suallar