Ov itləri: Növləri, Xüsusiyyətləri

Ov itləri insan sivilizasiyasının ən qədim heyvan yoldaşlarından biri hesab olunur. Tarix boyu insan ov üçün müxtəlif alətlər və üsullar ixtira etsə də, ov itlərinin xidmətləri heç vaxt əvəzolunmaz olmayıb. Ovçuluq həyat tərzi formalaşdırdığı üçün ilk insanlar tez bir zamanda itlərin ov instinkti, qoxu qabiliyyəti, sürəti və itaətkarlığından məharətlə faydalanıblar. Beləliklə, ov itləri bir tərəfdən insanın gündəlik ehtiyaclarını ödəyib, digər tərəfdən mədəniyyətin, folklorun və sosial münasibətlərin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

Tarixi mənbələrdə, xüsusilə qədim Misir, Çin, Yunan və Roma yazılarında ov itlərinin xüsusi seçilmiş və təlim edilmiş cinslər şəklində saxlanılması və ovçuluq mərasimlərinin təşkilində iştirakı barədə çoxsaylı faktlar yer alır. Qədim misir abidələrində və divar rəsmlərində iti insanın ən yaxın köməkçisi kimi təsvir edən səhnələrə rast gəlinir. Qafqaz, Orta Asiya, Anadolu və Avropa xalqları arasında ov itləri seçmə və becərmə ənənəsi ayrıca bir peşə, hətta sənətkarlıq sahəsi kimi formalaşıb.

Ov itlərinin təsnifatı: Əsas növlər və onların xüsusiyyətləri

Ov itləri bir neçə əsas qrupa bölünür, hər birinin öz tarixi, fiziki, davranış və ov bacarıqları fərqlənir. Müasir zoopedaqoji təsnifatda ov itləri əsasən aşağıdakı kateqoriyalara ayrılır:

Tazılar (Sight hounds): Tazılar sürət və çeviklikləri ilə seçilirlər. Onlar əsasən görmə və sürətli qaçış bacarıqları sayəsində açıq sahədə qaçan ov heyvanlarının, xüsusilə dovşan və antilop kimi sürətli növlərin tutulmasında istifadə olunurlar. Qafqaz tazısı, rus tazısı, greyhound və saluki bu qrupa aiddir.

Ağır ov itləri (Scent hounds): Bu qrupda itlər əsasən qoxu orqanlarının güclü inkişafı ilə seçilirlər. Onlar ovun izini torpaqdan və ya havadan tapmaqda, ardınca getməkdə və ovçunu hədəfə yönəltməkdə peşəkardırlar. Beagle, bloodhound, foxhound, barak, basset və s. bu qrupa aiddir.

Pointer və retrieverlər: Bu itlər ov quşlarının və kiçik məməlilərin tapılmasında, onları ovçuya göstərməkdə (pointing) və vurulmuş quşları, ov obyektlərini tapıb gətirməkdə (retrieving) ixtisaslaşıb. Labrador retriever, golden retriever, English pointer, setter, spaniel kimi cinslər bu qrupa daxildir.

Su ov itləri (Water dogs): Su hövzələrində ovçuluqda, vurulmuş quşların və balıqçılıq avadanlığının sudan çıxarılmasında istifadə olunurlar. Newfoundland, Portuguese water dog, American water spaniel kimi cinslər burada mühüm yer tutur.

Terrierlər: Kiçik ölçülü, lakin çox cəsarətli və fəal ov itləridir. Onlar daha çox dovşan, tülkü, porsuq və digər kiçik heyvanların yuvasına girərək ov etməkdə ixtisaslaşıblar. Jack Russell terrier, fox terrier, border terrier kimi cinslər xüsusilə populyardır.

Qarışıq tipli ov itləri: Bəzi ölkələrdə və yerlərdə ov məqsədilə müxtəlif cinslərin qarışığından əldə edilən, yerli şəraitə tam uyğunlaşdırılmış itlər də istifadə olunur.

Bu təsnifat yalnız zoopedaqoji yox, həm də etnoloji və praktiki aspektlər baxımından vacibdir. Hər cinsin üstün və zəif tərəfləri, baxım və təlim tələbləri, iqlimə və yerli ov növlərinə uyğunluğu müxtəlifdir.

Ov itlərinin yetişdirilməsi və təlim prosesi: Elm və ənənə vəhdəti

Ov itlərinin yüksək səviyyədə effektiv və itaətkar olması üçün düzgün yetişdirmə və peşəkar təlim vacibdir. Yetişdirmə prosesi ana və ata itlərin genetik seçimi, balaların sağlamlıq yoxlanışı, qida rasionu, erkən yaşdan sosiallaşdırma, ilkin instinktiv oyunlar və fiziki hazırlıqla başlayır.

Yaxşı ov iti balası artıq doğulandan bir neçə həftə sonra insanla ünsiyyətə, səslərə və ətraf mühitə uyğunlaşmağa başlayır. İlk təlim mərhələsində itə əsas komanda və davranış qaydaları öyrədilir. Sonrakı mərhələlərdə ov instinkti formalaşdırılır, it iz axtarır, tapdığı ov obyektinə necə yanaşmalı, ovçunun əmrinə necə tabe olmalı, səs və işarələri necə başa düşməli olduğunu öyrənir.

Peşəkar ovçular və zoopedaqlar təlim prosesində mükafatlandırma və motivasiya metodlarından istifadə edirlər. Yalnız fiziki güc və instinkt kifayət deyil; ov itinin ağıllı, operativ qərar verən, sosial və psixoloji cəhətdən balanslı olması zəruridir. Yaxşı təlim keçmiş ov iti sahibinin ən etibarlı köməkçisinə və ailənin sevimli üzvünə çevrilə bilər.

Azərbaycanın bəzi bölgələrində qədimdən ov itlərinin seçilməsi və təlimi xüsusi ailə və kənd ənənəsi olub. Böyük ovçular və çobanlar balaları bir neçə nəsil boyunca tərbiyə edib, ən çevik, ağıllı, instinkti güclü itləri seçib saxlayıblar. Bu gün də ölkədə ov itlərinin təlimi ilə peşəkar məşğul olan fərdi təsərrüfatlar və klublar mövcuddur.

Ov itlərinin əsas cinsləri və onların fərqləndirici xüsusiyyətləri

Dünyada və Azərbaycanda istifadə olunan ov itlərinin ən məşhur cinsləri aşağıdakılardır:

Cinslərin fərqləri təkcə görünüş və ölçüdə deyil, həm də davranış, təlimə uyğunlaşma, sədaqət və iqlimə dözümlülük baxımından da nəzərə çarpır. Ov itinin düzgün seçilməsi konkret ov növündən, bölgənin iqlim və relyefindən, sahibin təcrübəsindən asılıdır.

Ov itlərinin saxlanma və qidalanma tələbləri: Sağlamlığın və dözümlülüyün əsasları

Ov itləri adi dekorativ və ya ailə itlərindən daha çox fiziki və psixoloji yükə məruz qalır. Ona görə də saxlanma və qidalanma qaydalarına xüsusi diqqət yetirilməlidir. İtin sağlamlığı və dözümlülüyü düzgün qidalanma, müntəzəm təmizlik, vaxtında peyvənd və parazitlərə qarşı mübarizə, fiziki aktivlik və psixoloji balansdan asılıdır.

Qidalanma rasionu yaşa, çəkisinə, aktivlik səviyyəsinə və mövsümə görə dəyişir. Ov mövsümündə zülal və enerji dəyəri yüksək yeməklər, əzələ inkişafını və immuniteti dəstəkləyən vitamin və minerallar zəruridir. Su ehtiyacı da daima təmin edilməlidir. Çox yağlı, duzlu və şirniyyat tərkibli qidalar itə zərərlidir.

Saxlanma şəraitində geniş və təmiz meydança, havalandırılan it damı, qışda isti, yayda sərin yerlər, gündəlik gəzinti və oyunlar vacibdir. Ov itləri həm də ailənin bir üzvü kimi diqqət və sevgi tələb edir. Daimi təmas və sosiallaşma itdə aqressiya və ya qorxaq davranışların qarşısını alır.

Peşəkar ovçular itlərin illik tibbi baxışını, diş və dırnaq qayğısını, parazitlərlə (bit, qurd, gənə) profilaktikanı vaxtında yerinə yetirməlidir. Yalnız bu halda ov itinin sağlamlığı və məhsuldarlığı uzun illər qorunur.

Ov itlərinin instinkt və davranış xüsusiyyətləri: Seçmə və öyrədilmənin rolu

Ov itləri genetik olaraq yüksək instinktə malikdirlər. Qoxu, görmə, eşitmə və sürətli reaksiya onların əsas üstünlükləridir. Lakin bu instinktlər insanın təlimi və idarəetməsi olmadan lazımi səviyyədə effektli olmur.

Ən güclü ov instinktinə malik cinslər adətən yüksək aktivlik, təbii liderlik və özgüvən nümayiş etdirirlər. Lakin itlərin əksəriyyəti sahibinə bağlılıq, əmrlərə tabeçilik və öyrədilmiş vərdişləri sayəsində ən çətin şəraitdə belə effektiv işləyə bilirlər.

Ov itinin davranışı həm də sosiallaşmadan, erkən yaşdan düzgün istiqamətlənmədən və mükafatlandırıcı təlim metodundan asılıdır. Əgər it daim sevgi, mükafat və diqqət görürsə, onda cəmiyyətə və sahibinə sadiq qalır, aqressiv və nəzarətsiz davranışlar göstərmir.

İtin davranışına təsir edən əsas amillər: genetik irsiyyət, təlim keyfiyyəti, sosial mühit, emosional vəziyyət, sahibin liderlik xüsusiyyətləri və ailə atmosferidir. Bütün bunlar düzgün ov instinktinin inkişafına və arzuolunan davranışın formalaşmasına zəmin yaradır.

Ov itlərinin ovçuluqda və kənd təsərrüfatında tətbiq sahələri

Ov itləri təkcə ov prosesində deyil, kənd təsərrüfatında, çobanlıqda, təhlükəsizlik və qoruma xidmətində də geniş istifadə olunur. Onlar sürülərin və mal-qaranın qorunması, çoban köməkçiliyi, həyətyanı sahələrin və evin mühafizəsi üçün ideal köməkçidirlər.

Ov itləri Azərbaycan və dünyanın bir çox ölkəsində rəsmi ov turlarında, idman ovçuluğunda, poliqon təlimlərində, kinoloji yarışlarda da geniş istifadə edilir. Bəzi ölkələrdə ov itləri ekoturizm və milli parkların qorunması proqramlarında, qeyri-leqal ovçuluqla mübarizədə, polisin və sərhəd xidmətinin əməliyyatlarında da aktiv rol oynayırlar.

Müasir dövrdə ov itləri it-sahib münasibətləri, təbiətə yaxınlıq, sağlam həyat tərzi və məsuliyyət hissinin inkişafı baxımından da dəyərlidir. Onların düzgün saxlanması və idarə olunması həm ekosistemin qorunmasına, həm də ailə və cəmiyyətin rifahına töhfə verir.

Ov itlərinin alınması, qiymətləri və Azərbaycanda bazar durumu

Ov iti almaq istəyən şəxslər üçün əsas meyarlar cinsin uyğunluğu, sənədləşmə (pedigree), sağlamlıq vəziyyəti, təlim səviyyəsi və şəxsiyyət uyğunluğudur. Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə ov itlərinin bazar qiymətləri müxtəlif amillərdən asılıdır.

Ov itlərinin təxmini qiymətləri və seçim amilləri (2025-ci il üzrə)

Qiymətlər cinsin təmizliyinə, şəcərə (pedigree) və sənədləşmə vəziyyətinə, balanın sağlamlıq və vaksinasiya statusuna, ilkin təlimə və sahibin reputasiyasına görə fərqlənir. Azərbaycanda əsas ov itlərinin satışını rəsmi kinoloji klublar, fərdi təsərrüfatlar və beynəlxalq sərgilər vasitəsilə tapmaq mümkündür.

Ov itləri tarix boyu insanın ən yaxın köməkçilərindən biri olub. Onların genetik və instinktiv üstünlükləri, təlim və sosiallaşma imkanları, ov və kənd təsərrüfatında, təhlükəsizlik və ailə həyatında göstərdikləri xidmətlər onları unikal və əvəzolunmaz edir. Müasir dövrdə ov itlərinin qorunması, düzgün yetişdirilməsi, təlim və saxlanma şəraiti onların gələcək nəsillər üçün də mühüm rolunu təmin edir.

Ən çox verilən suallar