Ovdan: Tarixi Kökü, Yaranma Məqsədi

Azərbaycanın qədim və zəngin sivilizasiyası özündə çoxsaylı mühəndislik və memarlıq abidələrini birləşdirir. Bu abidələrdən biri də xalq arasında “ovdan” adı ilə tanınan və min illər boyu su təminatının ən vacib elementlərindən olmuş inşaat nümunələridir. Ovdanlar əsasən su çatışmazlığı olan ərazilərdə, iqlimi quraq və yarımsəhra olan regionlarda tikilib. Su təchizatı, xüsusən kənd təsərrüfatı və əhali üçün yaşamaq qədər vacib olduğundan, ovdanlar hər bir icmanın həyatında əvəzolunmaz rol oynayıb. Onların yaranması, memarlıq üslubu, işləmə mexanizmi və bu günə qədər qorunub saxlanılması Azərbaycan memarlıq tarixində özünəməxsus yer tutur. Ovdanlar həm gündəlik həyat, həm də sosial münasibətlərin mərkəzində durub, su ilə bağlı ritualların və ictimai tədbirlərin keçirildiyi məkan kimi də istifadə olunub. Bu qədim tikililər həm də xalqın əmək, birlik və yaradıcılıq nümunəsi olaraq yaşayır.

Ovdanın Tarixi Kökü və Yaranma Məqsədi

Azərbaycan ərazisində ovdanların tarixi qədim dövrlərə, yəni ilk şəhər mədəniyyətlərinin və irriqasiya sistemlərinin yarandığı dövrə qədər gedib çıxır. Qədim əkinçi tayfaların, Sasanilər və Alban dövrünün insanlarının torpağı suvarmaq və içməli su təmin etmək məqsədilə qazdığı quyular, su kəmərləri və yeraltı kanallar sonradan ovdan memarlığının yaranmasına zəmin yaradıb. Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, ovdanlar əsasən Şirvan, Muğan, Qarabağ və Naxçıvan bölgələrində daha geniş yayılıb. Orta əsrlərdə isə Bakı, Şamaxı və digər şəhərlərdə suvarma sistemləri ilə yanaşı, ictimai ovdanlar da tikilib. Əhalinin gündəlik su ehtiyacını ödəmək, suyun keyfiyyətini və gigiyenasını qorumaq, eyni zamanda suyun israfının qarşısını almaq üçün ovdanların inşası və saxlanması xüsusi qaydalarla həyata keçirilib. Ovdanlar adətən hamının rahatlıqla istifadə edə biləcəyi yerlərdə – kəndin və ya şəhərin mərkəzində, bazarların yaxınlığında, karvan yolları üzərində tikilirdi. Onlar həm də iqtisadi və sosial həyatın canlanmasında mühüm rol oynayıb.

Ovdanın Memarlıq Xüsusiyyətləri və Quruluşu

Ovdanların tikinti prinsipləri hər bölgənin iqlim, torpaq və su mənbəyi şəraitindən asılı olaraq dəyişib. Ümumiyyətlə, ovdanlar yeraltı və yerüstü hissələrdən ibarət olur. Yeraltı hissə əsas su anbarı və ya quyudan ibarətdir və adətən xüsusi suya davamlı materiallarla üzlənir. Su anbarının üst hissəsində bəzən daş və ya bişmiş kərpicdən inşa edilmiş günbəz yerləşir, bu da həm temperaturu sabit saxlayır, həm də suyun buxarlanmasının qarşısını alır. Ovdanın xarici hissəsi, əsas giriş portalları və su götürmə yeri möhkəm daş bloklardan tikilir, dekorativ elementlərlə bəzədilir. Ovdanlar dərinliyinə, tutumuna və arxitektura üslubuna görə fərqlənir: bəzi ovdanlar bir neçə metr dərinlikdə, digərləri isə geniş və çoxkameralı olurdu. Su səviyyəsinin sabit qalması və təmizliyinin qorunması üçün ovdanların dibində filtrasiya qatı yaradılırdı. Memarlar və ustalar ovdanların tikintisində suyun axın istiqamətini, yeraltı suların səviyyəsini və torpağın xüsusiyyətlərini nəzərə alırdılar. Bu da ovdanların uzunömürlü və səmərəli olmasını təmin edirdi.

Ovdanların İctimai Həyatda Yeri və Sosial Rolu

Tarixi boyunca ovdanlar təkcə su mənbəyi deyil, həm də sosial həyatın və ictimai münasibətlərin mərkəzi olub. Kənd və şəhər əhalisi gündəlik olaraq ovdana yığışır, su götürərkən həm də günün xəbərlərini bölüşür, ictimai məsələləri müzakirə edirdi. Xüsusilə qadınlar və uşaqlar üçün ovdan həm iş, həm də ünsiyyət yeri idi. Ovdanın ətrafında ticarət, maarifçilik və hətta mədəni tədbirlər keçirilirdi. Ovdanlar su ilə bağlı xalq inanclarında, toy və nişan adətlərində, müxtəlif mərasimlərdə də xüsusi yer tuturdu. Ənənəyə görə, ovdanın təmizliyi və qorunması hər bir kənd sakininin borcu sayılırdı. Bəzi bölgələrdə ovdanın girişində niyyət qutuları qoyular, yolçular və səyyahlar üçün ovdanlarda xüsusi bulaq kənarı istirahət yerləri tikilərdi. Ovdan ictimai həyatın ayrılmaz bir hissəsi kimi nəsildən-nəslə ötürülmüş, əhalinin həmrəyliyinin və paylaşmasının simvoluna çevrilmişdir.

Ovdanların Ənənəvi Təmizlənməsi və İdarə Olunması

Tarixi mənbələr və xalq arasında dolaşan adət-ənənələrə görə, ovdanların təmizliyi və işlək vəziyyətdə saxlanılması xüsusi icma qaydaları ilə həyata keçirilirdi. Ovdanların dibində zaman-zaman yığılan lil və çöküntü mütəmadi olaraq təmizlənər, filtrasiya təbəqələri dəyişdirilərdi. Bəzi bölgələrdə ovdanların idarəsi üçün xüsusi “ovdançı” və ya “suçular” təyin olunurdu. Onlar ovdanın vəziyyətinə nəzarət edir, suyun miqdarını, keyfiyyətini yoxlayır və ovdanın səliqəsini təmin edirdilər. Eyni zamanda ovdanın ətrafında təmizliyin saxlanması, heyvanların suya yaxın buraxılmaması, əhali arasında ovdanın düzgün istifadəsi üçün maarifləndirmə işləri aparılırdı. Su qıtlığı dövrlərində ovdan suyu ədalətli şəkildə bölüşdürülür, hər ailəyə və ya qrupa xüsusi su saatı təyin olunurdu. Ovdanların işlək vəziyyətdə saxlanılması üçün kollektiv məsuliyyət və ictimai nəzarət həmişə ön planda idi. Bu qaydalar ovdanların uzun illər, bəzən əsrlər boyu istifadədə qalmasına səbəb olub.

Azərbaycanda Ən Məşhur Ovdanlar və Onların Xüsusiyyətləri

Azərbaycan ərazisində bu günədək bir sıra qədim və maraqlı ovdanlar qorunub saxlanılıb. Bunların arasında Şirvan, Salyan, Neftçala, Qarabağ, Naxçıvan və Bakı ətrafı kəndlərdə yerləşən ovdanlar xüsusilə fərqlənir. Şirvan bölgəsindəki ovdanlar dərinliyi və günbəzli quruluşu ilə seçilir. Salyan və Muğan bölgələrində isə ovdanlar daha çox yeraltı tunellərlə su mənbəyi ilə birləşdirilmiş şəkildə tikilib. Qarabağda və Naxçıvanda yerləşən ovdanların bəziləri unikal bəzək və ornamentlərlə fərqlənir, bəzi ovdanların girişində türbə və ya kiçik memarlıq abidələri də mövcuddur. Bakı və Abşeron ovdanları şəhərin qədim su təchizatı sistemində, xüsusilə qala divarlarının və şəhər hamamlarının su ilə təmin olunmasında əsas rol oynayıb. Azərbaycanın ən məşhur ovdanlarından biri isə Suraxanı rayonu ərazisində yerləşən və XII əsrə aid olduğu ehtimal edilən ovdandır. Bütün bu nümunələr milli memarlığımızın zənginliyini və xalqın qədim su idarəetmə mədəniyyətini əks etdirir.

Müasir Dövrdə Ovdanların Qorunması və Restavrasiyası

Texnologiyanın inkişafı, şəhər su təchizatı sistemlərinin müasirləşdirilməsi nəticəsində ovdanların praktiki əhəmiyyəti azalsa da, onlar bu gün də mədəni və memarlıq abidəsi kimi xüsusi diqqət mərkəzindədir. Bir çox ovdan dövlət tərəfindən qorunan tarixi abidə statusu alıb və mütəmadi olaraq restavrasiya olunur. Restavrasiya işləri zamanı ovdanın tarixi üslubu, orijinal tikinti materialları və quruluşu qorunur. Turizm potensialı nəzərə alınaraq bəzi ovdanlar ictimaiyyətə açıq muzey və ya ekskursiya obyekti kimi istifadə olunur. Xüsusilə “İçərişəhər” ərazisində, Şirvanşahlar Sarayı kompleksində və digər tarixi məkanlarda ovdanlar turistlərin marağını cəlb edir. Müasir elmi tədqiqatlar da ovdanların tikinti texnologiyası, suyun saxlanması prinsipləri, onların ətraf mühitə təsiri və memarlıq üslubu haqqında yeni məlumatlar əldə etməyə kömək edir. Müasir dövrdə ovdanlar həm tarixi miras, həm də su mədəniyyətinin yaşadılması baxımından mühüm rol oynayır.

Azərbaycanda tarixən çox sayda ovdan (qədim su anbarı və ya su quyusu) inşa olunub. Bu ovdanların dəqiq sayını göstərmək çətindir, çünki onların bir qismi günümüzədək tam qorunub saxlanılmayıb, bəziləri isə arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanır. Lakin arxiv və elmi mənbələrə əsasən, ölkə üzrə yüzlərlə ovdanın mövcud olduğu təsdiqlənir. Ən çox ovdanlara rast gəlinən ərazilər bunlardır:

• Şirvan bölgəsi (Salyan, Neftçala və Şirvan şəhəri ətrafı) – burada onlarla qədim ovdan hələ də fəaliyyət göstərir və ya qalıqları mövcuddur.
• Bakı və Abşeron – şəhərin qədim məhəllələrində, xüsusilə İçərişəhərdə bir neçə ovdan muzey statusu daşıyır.
• Muğan və Qarabağ – kəndlərdə, karvan yolları üzərində onlarla ovdan məlumdur.
• Naxçıvan Muxtar Respublikası – burada da kənd və şəhər ətrafında bir neçə yaxşı qorunan ovdan tapılmışdır.

Azərbaycan Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun hesabatlarına və müasir tədqiqatlara əsasən, Azərbaycanda tarixən 200-dən çox ovdan inşa edildiyi ehtimal olunur. Onların bəziləri tam qorunub saxlanılıb, bəziləri isə yalnız qalıq şəklində mövcuddur. Hazırda dövlət tərəfindən 30-dan artıq ovdan rəsmi abidə kimi qeydiyyata alınıb və bəziləri turistik məkan, bir neçəsi isə elmi-araşdırma obyekti kimi istifadə olunur.

Ovdanlarla Bağlı İnanclar və Əfsanələr

Azərbaycan xalqının şifahi xalq ədəbiyyatında, nağıl və əfsanələrində ovdanlarla bağlı maraqlı inanclar və hekayələr var. Bəzi rəvayətlərə görə, ovdanlar müqəddəs yer sayılır, orada içilən suyun şəfa və bərəkət gətirdiyinə inanılır. Ovdanın yanında and vermək, niyyət tutmaq, yolçuların ovdandan su içərkən dua etməsi kimi adətlər bu gün də bəzi kəndlərdə yaşamaqdadır. Bəzi ovdanlarda suyun tükənməməsi, qurumaması möcüzə kimi dəyərləndirilir. Əfsanələrdə ovdanı qoruyan müqəddəs varlıqlardan, yaxud ilk ustaların qeyri-adi bacarıqlarından bəhs olunur. Bütün bu inanclar ovdanı təkcə mühəndislik abidəsi deyil, həm də mənəvi və mədəniyyət nümunəsi kimi təqdim edir.

Ovdanlar Azərbaycan mədəniyyətinin, memarlığının və mühəndis düşüncəsinin parlaq nümunələrindəndir. Onlar xalqın suya, təbiətə və bir-birinə olan hörmətinin, əməksevərliyinin, yaradıcı potensialının göstəricisidir. Qədim dövrlərdən bu günə qədər ovdanlar insanların gündəlik həyatında, sosial münasibətlərdə və mənəvi dünyasında öz izini qoyub. Müasir dövrdə isə ovdanlar həm tarixi-memarlıq abidəsi, həm də su mədəniyyətinin simvolu kimi yaşamaqda davam edir. Onların qorunması, öyrənilməsi və gələcək nəsillərə ötürülməsi milli kimliyimizin, tarixi mirasımızın ayrılmaz hissəsidir.

Ən Çox Verilən Suallar