Övlada Aid Statuslar: Hüquqi Mövqe, Sosial Mühafizə

Övlad ailənin, cəmiyyətin və dövlətin ən dəyərli varlığı sayılır. Cəmiyyətin gələcəyini formalaşdıran əsas sütunlardan biri olan övladın statusu təkcə ailədaxili münasibətlər kontekstində deyil, həm də hüquqi sistem çərçivəsində ciddi şəkildə qorunur və tənzimlənir. “Övlada aid statuslar” dedikdə, uşağın hüquqi vəziyyəti, valideynlə və dövlətlə olan münasibətləri, sosial müdafiəsi, təhsil və sağlamlıq sahələrindəki hüquqları və mənəvi baxımdan daşıdığı məna başa düşülür. Uşaq hüquqları və statusları barədə danışmaq yalnız qanunların maddələri ilə məhdudlaşmır. Bu, həmçinin cəmiyyətin uşaqla bağlı mənəvi baxışlarını, dəyərlərini və davranış modellərini də özündə ehtiva edir.

Övladın hüquqi statusu nədir?

Hüquqi mənada övlad statusu, uşağın doğum anından etibarən qazandığı və qanunvericiliklə müəyyən olunan hüquq və vəzifələr sistemidir. Bu statusla uşaq hüquqi subyekt kimi tanınır və bir sıra şəxsi, ailəvi, sosial və iqtisadi hüquqlarla təmin edilir.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və Uşaq Hüquqları Haqqında Qanun bu statusun əsas hüquqi dayaq nöqtələrini təşkil edir. Hər bir övlad doğulduğu andan etibarən:

• şəxsiyyət hüququna,
• ad və soyad alma hüququna,
• ailədə yaşamaq hüququna,
• dövlət tərəfindən qorunmaq və təmin olunmaq hüququna malikdir.

Doğum və şəxsiyyət statusu

Uşağın hüquqi statusunun yaranmasının ilkin mərhələsi onun doğumu ilə bağlı sənədlərin rəsmiləşdirilməsidir. Bu mərhələdə:

• Doğum şəhadətnaməsi verilir.
• Uşağa ad, soyad, ata adı təyin edilir.
• Uşağın valideynləri qeyd olunur və bununla da hüquqi qohumluq əlaqəsi yaranır.

Doğum qeydi olmadan uşaq heç bir hüquqi statusa malik sayılmır və bu, gələcəkdə təhsil almaq, tibbi xidmətə çıxış və vətəndaşlıq məsələlərində ciddi çətinliklər yaradır. Azərbaycan Respublikasında hər doğulan uşaq şəxsiyyət və hüquq subyekti sayılır.

Bioloji və hüquqi övladlıq statusu

Övladın statusu yalnız bioloji mənşəyə görə müəyyən edilmir. Hüquq sistemində həm də övladlığa götürülmüş uşaq anlayışı mövcuddur. Hüquqi baxımdan bioloji övladla övladlığa götürülmüş uşaq arasında fərq qoyulmur. Hər iki kateqoriyaya daxil olan uşaq eyni hüquqlara malikdir:

• miras hüququ,
• valideynin soyadını daşımaq,
• sosial müavinət almaq,
• ailə himayəsində böyümək,
• şəxsi təhlükəsizlik və müdafiə hüququ.

Övladlığa götürülmə yalnız məhkəmə qərarı əsasında, ciddi hüquqi və sosial qiymətləndirmədən sonra həyata keçirilir.

Uşağın ailə daxilində statusu

Ailə övladın ilk sosial mühitidir və onun psixoloji, əxlaqi və sosial inkişafı burada formalaşır. Hüquqi baxımdan valideynlərin uşağa qarşı bir sıra borcları var:

• tərbiyə etmək,
• təhsil almağa şərait yaratmaq,
• yaşayış, sağlamlıq, qidalanma və geyim ehtiyaclarını qarşılamaq,
• mənəvi dəyərləri aşılamaq.

Eyni zamanda, uşaq da ailə daxilində müəyyən hüquqlara malikdir:

• hörmət və sevgi ilə yanaşılmaq,
• fiziki və mənəvi zorakılıqdan qorunmaq,
• ailə mühitində böyümək,
• valideynlərin diqqət və qayğısını almaq.

Valideyn hüquqları və öhdəlikləri Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsi ilə tənzimlənir.

Uşağın sosial statusu və dövlət tərəfindən müdafiəsi

Uşaq təkcə ailənin deyil, həm də dövlətin qayğısında olan vətəndaşdır. Dövlət uşaq hüquqlarının qorunmasına və inkişafına məsuliyyət daşıyır. Xüsusilə aşağıdakılar uşağın sosial statusunun təminatıdır:

• Təhsil hüququ – Dövlət pulsuz və məcburi ibtidai və orta təhsil imkanını təmin edir.
• Tibbi təminat – Uşaqlar dövlət səhiyyə müəssisələrində pulsuz tibbi xidmət ala bilərlər.
• Sosial müavinətlər – Ailədə yaşayan uşaq üçün dövlət tərəfindən sosial yardım, uşaqlı ailələrə müavinət və digər dəstəklər təklif olunur.
• Kimsəsiz və himayəsiz uşaqlar – Uşaq evləri və digər sosial müəssisələr vasitəsilə himayə altına alınır.
• Əlilliyi olan uşaqlar – Onlar üçün xüsusi məktəblər, psixoloji və reabilitasiya mərkəzləri fəaliyyət göstərir.

Uşaq hüquqlarının pozulması və müdafiə mexanizmləri

Təəssüf ki, bəzi hallarda uşaqların hüquqları pozulur – zorakılıq, laqeydlik, erkən nikah, istismar və s. hallar uşağın hüquqi statusuna ziddir. Belə hallarda:

• Dövlət sosial müdafiə orqanları müdaxilə etməlidir.
• Valideynlik hüquqlarının məhdudlaşdırılması və ya ləğvi nəzərdən keçirilə bilər.
• Uşaq psixoloji və hüquqi müdafiə xidmətləri ilə təmin olunmalıdır.
• Məhkəmə orqanları və prokurorluq uşaq hüquqlarını qorumaq üçün hüquqi tədbirlər görə bilər.

Uşaq hüquqları beynəlxalq səviyyədə

Azərbaycan Respublikası BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyasına qoşulmuşdur. Bu sənədə əsasən, övladlar:

• yaşamaq və inkişaf etmək,
• öz fikrini azad şəkildə ifadə etmək,
• dinclik, sevgi və himayə mühitində böyümək,
• təhsildə bərabər imkanlardan istifadə etmək,
• hər cür istismar və zorakılıqdan qorunmaq hüququna malikdir.

Dövlət bu konvensiyanın müddəalarını yerli qanunvericilikdə əks etdirmək və tətbiq etmək öhdəliyini daşıyır.

Uşağın cəmiyyətdə mənəvi statusu

Övlad anlayışı yalnız hüquqla tənzimlənən bir məfhum deyil, həm də dərin mənəvi və mədəni təmələ malikdir. Azərbaycan ailə modeli çərçivəsində övlad sevgi, mərhəmət və qorunma mənbəyi kimi qəbul olunur.

Ənənəvi dəyərlərdə övlad:

• ailənin adı və heysiyyəti üçün daşıyıcı,
• gələcək varis və irs qoruyucusu,
• valideynin yaşlılıq dayağı,
• mənəvi və dini baxımdan “dua və savab” qaynağı kimi dəyərləndirilir.

Bu yanaşma cəmiyyətin uşaqlara verdiyi dəyərin və onun statusunun yüksəkliyinin göstəricisidir.

Təhsilə və şəxsiyyət inkişafına çıxış

Övladın statusunun vacib elementlərindən biri onun təhsil alma hüququ və şəxsiyyət kimi formalaşma imkanıdır. Dövlət bu hüququ təmin etməklə yanaşı, valideynlərə məsuliyyət qoyur:

• Uşağın ibtidai və orta təhsil alması məcburidir.
• Xüsusi istedadlı uşaqlar üçün lisey və gimnaziyalar mövcuddur.
• Təhsildən yayınma halları hüquqi məsuliyyətə səbəb ola bilər.
• Ailə və müəllimlər uşağın potensialının aşkar edilməsində əsas rol oynayır.

Təhsil yalnız bilik deyil, uşağın sosiallaşması, liderlik və özünüifadə qabiliyyətinin formalaşması baxımından da vacibdir.

Övlada aid statuslar geniş və çoxşaxəli anlayış sistemidir. Hüquqi status, sosial müdafiə, ailədaxili mövqe və cəmiyyətin ona münasibəti bir-biri ilə sıx bağlıdır. Uşaq hüquqlarının tanınması və təmin olunması yalnız qanunların deyil, həm də ümumi cəmiyyət davranışlarının güzgüsüdür. Bu səbəbdən hər bir valideyn, müəllim, hüquq mütəxəssisi və dövlət məmuru övladın statusunu yalnız nəzəri deyil, praktiki baxımdan da qorumağa çalışmalıdır.

Övlad cəmiyyətin gələcəyi, ailənin sabahıdır. Onun hüquqi, sosial və mənəvi baxımdan müdafiəsi həm fərdi, həm də dövlət səviyyəsində prioritet məsələ olmalıdır. Ancaq bu yolla sağlam, məsuliyyətli və vətənpərvər nəslin yetişməsi təmin edilə bilər.

Ən Çox Verilən Suallar