Övlad ailənin və cəmiyyətin bünövrəsidir. Lakin bəzən müxtəlif səbəblər ucbatından valideynlər uşaqları ilə olan hüquqi münasibətlərə son qoymaq və ya ondan könüllü şəkildə imtina etmək qərarına gələ bilirlər. Bu məsələ həm hüquqi, həm də mənəvi baxımdan cəmiyyət üçün son dərəcə həssas və mürəkkəb bir mövzudur. “Övladlıqdan imtina” anlayışı hüquqi nöqteyi-nəzərdən valideynin öz övladı ilə olan hüquqlarından və vəzifələrindən rəsmi şəkildə imtina etməsi deməkdir. Bu addım, qanunla nəzərdə tutulmuş ciddi prosedurlar və əsaslı səbəblər əsasında həyata keçirilə bilər. Mövcud qanunvericilik valideynlik hüquqlarının könüllü və ya məcburi ləğvi ilə bağlı dəqiq çərçivə müəyyən edir və uşağın mənafeyinin qorunmasını əsas prinsip kimi qəbul edir.
Övladlıqdan imtina nə deməkdir?
Hüquqi anlamda övladlıqdan imtina, bioloji valideynin (və ya övladlığa götürmüş şəxsin) uşağa qarşı daşıdığı hüquqi məsuliyyətlərdən könüllü surətdə imtina etməsidir. Bu proses valideynin uşaq üzərindəki hüquqlarının (məsələn, tərbiyə etmək, təhsil vermək, mülkiyyətdən istifadə, birgə yaşamaq və s.) və vəzifələrinin (baxmaq, qorumaq, himayə etmək və s.) ləğvini nəzərdə tutur.
Valideyn hüquqlarından imtina yalnız məhkəmə yolu ilə həyata keçirilə bilər. Bunun üçün qanuni əsaslar və sübutlar təqdim olunmalıdır. Uşaq isə bu prosesdə passiv subyekt olsa da, onun maraqları hər zaman birinci yerdə tutulur.
Övladlıqdan imtinanın səbəbləri
Valideynlərin övladlıqdan imtina etməsi müxtəlif səbəblərlə əlaqələndirilə bilər. Bu səbəblərin bəziləri hüquqi əsaslarla, bəziləri isə psixoloji və sosial şəraitlə bağlıdır.
Əsas səbəblər:
- Maddi çətinliklər: Uşağın baxımı və təhsili üçün kifayət qədər maliyyə vəsaiti olmaması.
- Ailədaxili münaqişələr: Valideynlər arasında boşanma, zorakılıq, etinasızlıq.
- Sağlamlıq səbəbləri: Valideynin ağır xəstəliyi və ya psixi sağlamlıq problemi.
- Uşağın əlilliyi və xüsusi ehtiyacları: Bu hallarda valideynlər özlərini məsuliyyətsiz hesab edə bilər.
- Qanunsuz doğulan uşaqlar: Bəzi hallarda valideyn uşağı sosial və ya dini təzyiq səbəbilə qəbul etməyə bilər.
- Emosional və psixoloji səbəblər: Övladla bağlı emosional bağlılığın olmaması və ya valideynin uşaqla münasibətləri qura bilməməsi.
Hüquqi tənzimləmə və əsas qanunvericilik
Azərbaycan Respublikasında övladlıqdan imtina və valideyn hüquqlarından məhrumetmə prosesi Ailə Məcəlləsi və digər müvafiq qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir.
Əsas hüquqi sənədlər:
- Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsi (xüsusilə 64–75-ci maddələr)
- Uşaq Hüquqları Haqqında Qanun
- Mülki Prosessual Məcəllə (məhkəmə icraatı üçün)
Ailə Məcəlləsinə əsasən, valideyn hüquqlarının ləğvi yalnız məhkəmə qərarı ilə həyata keçirilə bilər və bu qərar yalnız uşağın mənafeyi nəzərə alınmaqla verilir.
Övladlıqdan imtina və valideyn hüquqlarının ləğvi arasındakı fərq
Bu iki anlayış arasında hüquqi fərqlər mövcuddur:
- Övladlıqdan imtina – valideynin öz istəyi ilə uşağa olan hüquqlarından imtina etməsidir. Bu könüllüdür.
- Valideyn hüquqlarından məhrumetmə – valideynin qanun pozuntuları (zorakılıq, baxımsızlıq, sui-istifadə və s.) nəticəsində hüquqlarının məhkəmə yolu ilə əlindən alınmasıdır. Bu məcburidir.
Hər iki halda nəticə eynidir: valideynin hüquq və öhdəlikləri ləğv olunur və uşaq dövlət himayəsinə və ya başqa bir şəxsin himayəsinə verilir.
Məhkəmə prosesi və hüquqi prosedurlar
Valideyn hüquqlarından imtina üçün aşağıdakı mərhələlər keçirilməlidir:
- Ərizə hazırlanması: Valideyn tərəfindən məhkəməyə yazılı ərizə təqdim edilir.
- Səbəblərin əsaslandırılması: Ərizədə imtinanın səbəbləri və sübutları göstərilməlidir.
- Uşaq müdafiə qurumlarının rəyi: Sosial xidmət və uşaq müdafiəsi qurumlarının rəyi vacibdir.
- Məhkəmə baxışı: Məhkəmə prosesi açıq şəkildə aparılır. Zərurət olduqda uşağın fikri də nəzərə alınır (xüsusilə 10 yaşdan yuxarı uşaqlarda).
- Qərar çıxarılması: Məhkəmə uşağın mənafeyinə uyğun qərar qəbul edir. Valideyn hüquqları məhdudlaşdırıla və ya tam ləğv oluna bilər.
- Qeydiyyat və reyestr: Qərar qüvvəyə mindikdən sonra bu, müvafiq dövlət orqanlarında qeyd olunur.
Övladlıqdan imtinanın nəticələri
Bu hüquqi addım valideyn və uşaq üçün ciddi hüquqi və psixoloji nəticələr yaradır.
Valideyn üçün:
- Uşağa qarşı bütün hüquq və öhdəliklər itirilir.
- Uşaq üzərində nəzarət və müdaxilə hüququ ləğv olunur.
- Uşağın gələcəkdə miras hüququ məhdudlaşa bilər.
- Valideynin fikri ilə uşağın gələcək həyatına təsir etmək hüququ olmur.
Uşaq üçün:
- Himayədarlıq orqanına və ya digər ailəyə verilir.
- Mənəvi və emosional travmalar yarana bilər.
- Dövlətin və ya yeni ailənin himayəsinə ehtiyac yaranır.
- Sosial adaptasiya problemləri yaşana bilər.
Psixoloji və sosial təsirlər
Övladlıqdan imtina, xüsusilə uşaq üçün dərin psixoloji izlər buraxa bilər. Uşaq özünü istənilməz, tərk edilmiş və sosial baxımdan qüsurlu hesab edə bilər. Bu da gələcəkdə:
- özünə inamsızlıq,
- emosional çöküş,
- aqressiv davranış,
- cəmiyyətə qarşı etimadsızlıq kimi nəticələrə səbəb ola bilər.
Cəmiyyət tərəfindən uşağa göstərilən dəstək və münasibət bu vəziyyətdə xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Alternativlər və dövlət dəstəyi
Valideyn hüquqlarından imtina etmək çıxış yolu sayılmamalıdır. Aşağıdakı alternativlər nəzərdən keçirilə bilər:
- Sosial yardım üçün dövlət orqanlarına müraciət
- Uşağın qohumlara müvəqqəti verilməsi
- Psixoloji dəstək və ailə terapiyası
- Dövlətin övladlığa götürmə proqramları
Azərbaycan dövləti bu kimi hallar üçün uşaq evləri, SOS kəndləri, sosial reabilitasiya mərkəzləri və sosial işçilər sistemi vasitəsilə alternativ dəstək mexanizmləri təqdim edir.
Etik və mənəvi baxış bucağı
İstənilən hüquqi əsas və prosedurdan əlavə, övladlıqdan imtina məsələsi eyni zamanda etik və mənəvi ölçülərlə də qiymətləndirilməlidir. Uşağın həyatı və psixoloji vəziyyəti hər bir hüquqi və şəxsi qərardan daha üstündür. Valideynin imtinası yalnız son çıxış yolu olmalı, əvvəl bütün dəstək və yardım yolları tükəndikdən sonra düşünülməlidir.
Uşağın valideyn tərəfindən tərk olunması həm sosial məsuliyyət, həm də vicdan məsələsidir. Cəmiyyətin və ailələrin bu məsələyə yanaşması uşağın gələcək psixoloji tarazlığında mühüm rol oynayır.
Övladlıqdan imtina çox mürəkkəb və həssas məsələdir. Bu hüquqi qərar yalnız ciddi əsaslar və məhkəmə tərəfindən verilmiş əsaslı qərarla həyata keçirilməlidir. Hüquqi baxımdan valideynlik hüquqlarının ləğvi proseduru dövlətin, sosial xidmətlərin və məhkəmələrin nəzarətində aparılmalı, uşağın mənafeyi isə hər zaman əsas prioritet kimi qiymətləndirilməlidir.
Bununla yanaşı, psixoloji və sosial təsirlər də nəzərə alınmalı, uşağın sonrakı həyatında dəstək və sabitlik təmin olunmalıdır. Valideynlik hüququndan imtina etmək hüquq olsa da, məsuliyyətdən qaçmaq üçün istifadə olunmamalıdır. Ailə və cəmiyyət birgə şəkildə uşaqların taleyinə laqeyd qalmamalı, hər uşaq üçün təhlükəsiz və qayğıkeş mühitin təmin olunmasına çalışmalıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Övladlıqdan imtina, valideynin öz övladına qarşı daşıdığı hüquqi məsuliyyətlərdən könüllü şəkildə məhkəmə vasitəsilə imtina etməsidir. Bu zaman valideynin uşağa qarşı hüquq və vəzifələri ləğv edilir.
Bu, əsasən ciddi maddi çətinliklər, sağlamlıq problemləri, ailədaxili münaqişələr və ya uşağın xüsusi ehtiyaclarını ödəyə bilməmək kimi hallarda məhkəməyə əsaslanaraq həyata keçirilə bilər.
Könüllü imtina valideynin ərizəsi ilə olur. Məcburi ləğv isə uşağın hüquqlarının pozulması (zorakılıq, baxımsızlıq və s.) hallarında məhkəmənin qərarı ilə aparılır.
Valideyn uşağa qarşı bütün hüquqlardan (tərbiyə, təhsil, ünsiyyət və s.) məhrum olur və uşağa aid qərarlarda heç bir hüquqi söz sahibi olmur.
Məhkəməyə ərizə, valideynin şəxsiyyət vəsiqəsi, uşağın doğum şəhadətnaməsi və imtina səbəblərini əsaslandıran sənədlər (məsələn, sağlamlıq arayışı) təqdim olunmalıdır.
Bu qərar yalnız məhkəmə tərəfindən, uşağın mənafeyi nəzərə alınmaqla, sosial xidmət orqanlarının rəyi əsasında qəbul edilir.
Uşaq dövlət himayəsinə (uşaq evinə) və ya qohumların himayəsinə verilə bilər. Əgər şərait uyğun olarsa, övladlığa götürülməsi üçün prosedura başlanıla bilər.
Bəzi hallarda, əgər valideyn sonradan şəraitini yaxşılaşdırırsa və uşağın mənafeyi buna imkan verirsə, məhkəmə qərarı ilə hüquqlar bərpa oluna bilər.
Bəli. Əgər valideyn hüquqlarından məhrum olunarsa, uşaqla hüquqi qohumluq pozulduğu üçün miras hüququ da ortadan qalxır.
Bu hadisə təkcə ailəni deyil, uşağın psixoloji durumu və cəmiyyətin dəyərləri baxımından da böyük təsir yaradır. Dövlət və cəmiyyət bu hallarda uşağın müdafiəsini təmin etməlidir.
