Övliya: Etimologiyası, Anlayışı, Lüğəvi Mənası

Azərbaycan xalqının mənəvi dünyası tarixən din, əxlaq və sufizmin təsiri ilə formalaşıb. Bu dəyərlər arasında “övliya” anlayışı xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Övliya təkcə dini şəxsiyyət deyil, həm də toplumun ruhani dayağı, xalqın mənəvi lideri, doğru yola yönəldən bələdçidir. Keçmişdə övliyaların fəaliyyətləri yalnız dini sferada deyil, ictimai, mədəni və hətta siyasi müstəvidə də öz izini qoyub. Bu səbəbdən, “övliya” anlayışının mənası, tarixi, dini baxımdan statusu və xalq inancındakı yeri barədə dolğun, araşdırılmış və elmi əsaslara söykənən məlumatların təqdim edilməsi olduqca vacibdir.

Müasir dövrdə də insanların bu anlayışa marağı davam edir. Xüsusilə də gənc nəslin “övliya kimdir?”, “övliya ilə peyğəmbər fərqi nədir?” kimi suallar verməsi onu göstərir ki, bu mövzu təkcə tarixi yox, həm də aktual ictimai-sosioloji əhəmiyyətə malikdir.

Övliya Sözünün Etimologiyası və Lüğəvi Mənası

“Övliya” sözü ərəb dilindəki “vali” (təyin edilmiş, yaxın duran, dost, qoruyucu) sözünün cəmi olan “əvliya”dan yaranıb. “Vali” sözü “v-l-y” kökündən gəlir və mənaca yaxınlıq, himayə etmək, dostluq etmək anlamlarını ifadə edir. Quran və İslam klassik mənbələrində “vali” Allahın yaxın dostu, onun yolunda olan, sadiq qul, mömin şəxsiyyət kimi təqdim olunur.

Lüğəvi baxımdan övliya – Allahın qoruduğu və sevdiyi bəndələr, kamil iman sahibi olanlar, xüsusi ilahi lütfə çatmış insanlar deməkdir. Bu insanlar sıravi möminlərdən fərqli olaraq dərin təqva, ixlas və Allaha yönəlmiş həyat tərzi ilə seçilir.

İslamda Övliya Anlayışı

İslamda övliya anlayışı Quran və hədislərə əsaslanır. Quranın “Yunis” surəsinin 62-63-cü ayələrində belə deyilir: “Xəbəriniz olsun! Allahın övliyalarına heç bir qorxu yoxdur və onlar qəmgin də olmazlar. Onlar iman gətirən və (Allahdan) qorxanlardır.” Bu ayələrə əsasən, övliya Allaha iman gətirən və təqva ilə yaşayan insandır.

Peyğəmbərimizin (s.a.s) hədislərində də övliyaların fövqəladə məqamda olduğu bildirilir. Bir hədisdə deyilir: “Allahın elə bəndələri vardır ki, nəbi və şəhid deyillər, amma qiyamət günündə peyğəmbərlər və şəhidlər onlara həsəd apararlar.” Bu bəndələr övliya olaraq qəbul olunur.

İslam alimləri, xüsusən sufi təriqətləri bu anlayışı genişləndirərək övliya olmaq üçün bir sıra mənəvi şərtlər irəli sürürlər: təqva, zikr, zöhd, ixlas, daim Allahı yad etmək və qəlbi təmiz saxlamaq bu şərtlər sırasındadır.

Övliya və Peyğəmbər Arasındakı Fərqlər

İslam dinində peyğəmbərlik və övliyalıq ayrı anlayışlardır. Peyğəmbərlər vəhy almış, Allahın risalətini təbliğ edən seçilmiş şəxslərdir. Övliyalar isə vəhy almırlar, lakin Allahın rizasına nail olmuş, mənəvi yüksəkliyə çatmış şəxslərdir.

Peyğəmbərlər insanlara şəriət gətirirlər, övliyalar isə mövcud şəriətə əməl edən, insanlara onu yaşamaq nümunəsi göstərən şəxslərdir. Yəni övliya peyğəmbərin davamçısı kimi ictimai və mənəvi rol oynayır, lakin peyğəmbərlik statusuna malik deyil.

Sufizm və Övliya İnancı

Sufizm (İslam mistisizmi) övliyalığı öz təliminin əsas sütunlarından biri hesab edir. Sufi təlimində övliya Allah ilə xüsusi bağa sahib olan, mənəvi kamilliyə çatmış, ilahi mərifətə nail olmuş şəxsdir. Sufilər övliyaların kəramət göstərə biləcəyinə, yəni fövqəladi hadisələrə səbəb ola biləcəyinə inanırlar.

Sufi təriqətlərində “silsilə” adlanan mürşidlər zənciri içində övliyaların adları böyük hörmətlə çəkilir. Xüsusilə də Bahaəddin Nəqşibənd, Mövlana Cəlaləddin Rumi, Əbdülqədir Geylani kimi şəxslər övliya olaraq qəbul olunurlar.

Türk-İslam Mədəniyyətində Övliya

Türk xalqı İslamı qəbul etdikdən sonra övliya inancı onun mədəniyyətinə, ədəbiyyatına və gündəlik həyatına dərindən nüfuz etdi. Xalq arasında “ərənlər”, “pir”, “mürşid”, “dədə” kimi adlarla tanınan şəxslər övliya hesab olunurdu. Onların həyatı haqqında dastanlar, rəvayətlər yaradılmış, türbələri ziyarətgaha çevrilmişdir.

Azərbaycanda da övliyaların rolu böyük olub. Şah Abbas dövründən sonra övliya türbələri geniş yayılmağa başladı. Həzrəti Əli, Şeyx Cüneyd, Bərdəli Baba kimi şəxsiyyətlər övliya sayılmış və onların türbələri xalqın ziyarət yerinə çevrilmişdir.

Övliyalığın Xalq İnanclarında Yeri

Xalq inanclarında övliya təkcə dini şəxsiyyət deyil, həm də möcüzəvi güclərə sahib, xəstələrə şəfa verən, əkinə bərəkət gətirən, bəlaları dəf edən müqəddəs şəxsdir. Bu səbəbdən övliyaların qəbirüstü yerlərində “pirlər” salınır, qurbanlar kəsilir, dualar edilir.

Bu inancların bəzən dinin əsasları ilə üst-üstə düşməməsi mübahisələr doğursa da, xalq mədəniyyətinin bir parçası kimi övliyalıq bu gün də mövcuddur və yaşayır.

Övliyalıq Mərtəbələri

İslam mistik ədəbiyyatında övliyalıq mərtəbələri təsnif olunmuşdur. Ən çox rast gəlinən təsnifat aşağıdakılardır:

1. Əbdallar – xalq arasında yaşayıb, gizli şəkildə fəaliyyət göstərən övliyalar
2. Avtad – yüksək mənəvi dərəcəyə malik övliyalar
3. Qütb – dövrün mənəvi lideri hesab edilən ən ali övliya
4. İmamlar və Vəsilər – bəzən şii təlimlərində övliya kimi təqdim olunan imamlar

Bu mərtəbələrə çatmaq mənəvi tərbiyə, zikr, seyrü-süluk və mürşid rəhbərliyi ilə mümkün hesab olunur.

Müasir Dönəmdə Övliya İnancı

Texnologiyanın inkişaf etdiyi və dünyəviləşmənin artdığı dövrdə övliyalıq inancı öz mövqeyini tam itirməyib. Xüsusilə də psixoloji sarsıntılar yaşayan insanlar övliya ziyarətlərinə üz tuturlar. Bu isə övliyaların toplumda mənəvi dayaq rolu oynadığını bir daha sübut edir.

Eləcə də akademik dairələrdə övliyalıqla bağlı elmi araşdırmalar artmış, folklorşünaslıq, dinlər tarixi, antropologiya sahələrində ciddi tədqiqatlara çevrilmişdir.

Övliya anlayışı Azərbaycan xalqının dini-mədəni irsində mühüm yer tutur. Bu anlayış təkcə dini termin olaraq qalmayıb, xalqın düşüncəsində müqəddəslik, mənəvi dayaq, həyat yolunun işıqlandırıcısı kimi qarşılanıb. İslamın təməl prinsipləri çərçivəsində formalaşan övliya inancı zamanla sufi təlimləri ilə zənginləşmiş, xalq arasında isə daha rəngarəng formada təzahür etmişdir.

Övliyaların həyatı, əxlaqı və xidmətləri gənc nəslə örnək kimi təqdim edilməli, onların fəaliyyəti elmi və mənəvi baxımdan araşdırılmalı, cəmiyyətin mənəvi inkişafına yönəldilməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar