Oxşarlıq Əmsalı: Anlayışı, Tətbiqi

Oxşarlıq əmsalı (və ya “similarity coefficient”) iki və ya daha çox obyektin, verilənlərin və ya anlayışların bir-birinə nə dərəcədə bənzədiyini ölçmək üçün istifadə edilən riyazi və statistik göstəricidir. Bu əmsal 0 ilə 1 arasında dəyişir və:

• 0 tamamilə fərqli obyektləri,
• 1 isə tam eyni obyektləri ifadə edir.

Oxşarlıq əmsalı müxtəlif sahələrdə, o cümlədən məlumat elmi, süni intellekt, genetika, sosiologiya, dilçilik və axtarış sistemlərində geniş istifadə olunur. Məsələn, iki sənədin oxşarlığını hesablamaq üçün bu əmsal mühüm alət sayılır.

Tarixi və inkişafı

Oxşarlıq anlayışı riyaziyyat və məntiqin inkişafı ilə paralel şəkildə formalaşmışdır. İlk dəfə məntiq və riyazi analizlərdə obyektlər arasındakı bənzərlikləri müəyyən etmək üçün istifadə olunmuşdur. Zamanla bu konsept kompüter elmlərinə, biologiyaya və marketinq sahəsinə də tətbiq olunmağa başlanmışdır.

Oxşarlıq əmsalının əsas növləri

• Kosinus oxşarlığı (Cosine Similarity):
  Vektorlar arasındakı bucaq əsasında bənzərlik ölçüsüdür. Xüsusilə mətndən istifadə edən tətbiqlərdə istifadə olunur.
• Jaccard əmsalı:
  İki çoxluq arasında ortaq elementlərin sayını onların ümumi elementlərinin sayına bölməklə hesablanır.
• Pearson korrelyasiya əmsalı:
  İki dəyişənin xətti əlaqəsini ölçür.
• Hamming məsafəsi:
  Eyni uzunluqlu ikili sətrlər arasında fərqli bitlərin sayını hesablayır.
• Euclidean məsafəsi:
  İki nöqtə arasındakı düz məsafəni əsas götürür. Oxşarlıq əmsalı kimi əksinə çevrilmiş formada istifadə edilə bilər.

Riyazi ifadə

Ən sadə halda, Jaccard oxşarlıq əmsalı aşağıdakı kimi verilir:J(A,B)=∣A∩B∣∣A∪B∣J(A,B)=∣A∪B∣∣A∩B∣​

Burada:

• A və B – müqayisə olunan çoxluqlardır,
• ∣A∩B∣∣A∩B∣ – ortaq elementlərin sayı,
• ∣A∪B∣∣A∪B∣ – ümumi unikal elementlərin sayı.

Nəticə 0 ilə 1 arasında olacaq və nə qədər 1-ə yaxın olsa, oxşarlıq bir o qədər güclü olacaq.

Tətbiq sahələri

 Məlumat axtarışı və təhlil sistemləri

Axtarış sistemləri (məsələn, Google) istifadəçinin sorğusunu mövcud sənədlərlə müqayisə etmək üçün oxşarlıq əmsalından istifadə edir. Eyni zamanda mətnlərin plagiat yoxlamasında da tətbiq olunur.

 Süni intellekt və maşın öyrənməsi

Oxşarlıq əmsalları maşın öyrənmə alqoritmlərində obyektlərin klasterlərə ayrılması və ya eyni sinfə mənsub olub-olmaması üçün istifadə olunur.

 Biologiya və genetika

Genetik ardıcıllıqların bir-birinə nə qədər bənzədiyini qiymətləndirmək üçün oxşarlıq əmsallarından istifadə olunur. Bu, xüsusilə filogenetik tədqiqatlarda mühümdür.

 Dilçilik və semantik təhlil

Söz və ya cümlə səviyyəsində oxşarlığı təyin etmək üçün istifadə olunur. Məsələn, “gözəl” və “gözəllik” sözlərinin semantik bənzərliyi dil texnologiyalarında nəzərə alınır.

 Sosiologiya və psixologiya

Fərqli insanların fikirlərində və davranışlarında oxşarlıqları analiz etmək üçün bu metoddan istifadə olunur. Anket nəticələrinin müqayisəsi buna nümunə ola bilər.

Oxşarlıq əmsalı ilə məsafə əmsalı arasındakı fərq

• Oxşarlıq əmsalı bənzərlik dərəcəsini göstərir (1-ə yaxın olduqca daha çox bənzərlik).
• Məsafə əmsalı isə fərqlilik dərəcəsini göstərir (0-a yaxın olduqca daha çox bənzərlik).

Oxşarlıq əmsalının üstünlükləri

• Qeyri-rəqəmsal məlumatlara da tətbiq edilə bilər (mətnlər, kateqoriyalar).
• Hesablaması sadədir.
• Bir çox sahədə tətbiq olunur.

Mümkün çətinliklər

• Eyni məlumat formatında olmayan obyektlər üçün istifadəsi çətindir.
• Oxşarlıq əmsalı hər zaman “mənalı bənzərlik” demək olmaya bilər.
• Əgər verilənlər boş və ya səthi fərqli olarsa, nəticələr yanıltıcı ola bilər.

Gələcəkdə tətbiq imkanları

Oxşarlıq əmsalının rolunun artacağı gözlənilir:

• Süni intellektdə daha dəqiq təhlillər,
• Personalizasiya sistemlərində istifadə,
• Duyğuların analizi və psixoloji modelləşdirmə,
• Təhsil platformalarında tələbə davranışlarının analizi.

Oxşarlıq əmsalı müasir texnologiya və analiz dünyasının əsas elementlərindən biri olaraq çıxış edir. Məlumatların daha effektiv işlənməsi, obyektlərin qruplaşdırılması və plagiatın qarşısının alınması kimi sahələrdə bu əmsal əvəzolunmaz vasitədir. Müxtəlif növləri ilə yanaşı, tətbiq çevikliyi və praktikası sayəsində bu anlayış gündəlik həyatda və elmi sahələrdə aktual qalmağa davam edəcək.

Ən Çox Verilən Suallar