“Oxutmuram, əl çəkin” şeiri Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi fenomen kimi diqqət çəkir. Xalq arasında, xüsusilə sovet dövründən bu günə qədər geniş yayılmış və tez-tez istinad olunan bu şeir, bəzən fərqli müəlliflərə aid edilir, lakin əslində anonim xalq şeiri kimi formalaşıb. Onun kökləri Azərbaycan insanının gündəlik həyatından, sosial-mədəni təbəqələşmədən, təhsil və məcburi öyrətmə dilemmasından, ən başlıcası isə insanın öz azad iradəsini müdafiə etməsi mövzusundan qaynaqlanır.
Əsrlərdir oxumaq, təhsil almaq, dünyagörüşünü genişləndirmək Azərbaycan xalqının prioritetlərindən biri olsa da, bir sıra tarixi dövrlərdə və sosial qruplarda bu istəyə və arzulara laqeydlik, hətta müqavimət də müşahidə olunub. Məhz bu kontekstdə “Oxutmuram, əl çəkin” ifadəsi yaranıb və xalq dilində bir növ məsxərə, passiv protest forması alıb. Şeirin mətnində səslənən “Oxutmuram, əl çəkin” çağırışı həm fərdi seçimin toxunulmazlığını, həm də cəmiyyətin bəzi zümrələrinin yeniliyə, dəyişikliyə qarşı göstərdiyi müqaviməti simvolizə edir.
Şeirin poetik strukturu və dil xüsusiyyətləri
“Oxutmuram, əl çəkin” şeiri dilin sadəliyi, xalq danışığına yaxınlığı və gündəlik məişət üslubunda səslənməsi ilə seçilir. Bu şeirdə işlədilən ifadə tərzi və poetik struktur bədii-emosional yükü gücləndirir, mətnin yaddaşda qalmasını asanlaşdırır. Əsərin əsas məziyyətlərindən biri onun səmimi, birbaşa və heç bir bəzək-düzəksiz üslubudur.
Şeirin bəndləri çox zaman 4 misradan ibarət olur, klassik aabb və ya abab qafiyələnməsi müşahidə edilir. Lakin əsas vurğu sintaksis və intonasiyadadır. Mətn birbaşa ritorik müraciətlə başlayır və bitir: “Oxutmuram, əl çəkin”. Bu, həm qətiyyətli mövqe, həm də passiv müqavimət emosiyası yaradır.
Ədəbiyyatda bu cür şeirlər xalq şifahi yaradıcılığının, atalar sözləri və məsəllərin bir növ davamı hesab olunur. Onların əsas xüsusiyyəti geniş xalq kütləsinin gündəlik leksikonuna və psixologiyasına uyğunlaşmaq, bədii forma ilə gündəlik həyati mövzuları birləşdirməkdir. “Oxutmuram, əl çəkin” məhz bu baxımdan folklor və bədii ədəbiyyat sərhədində maraqlı fenomen kimi çıxış edir.
Şeirin dili bəzən ironik, bəzən sarkastik çalarlar daşıyır. Misralarda tez-tez həyatın reallığı, yoxsulluq, ailə qayğıları, gələcəyin qeyri-müəyyənliyi, cəmiyyətin bəzən geriyə çəkilməsi, bəzən də yeniliyə həsrət qalması hiss olunur. Hər bir abzasda dərin insan psixologiyası və sosial məqamlar gizlənir.
Şeirin Konteksi
Oxutmuram, əl çəkin,
Kənddə işim çox olur,
Sübh tezdən mal otarıb
Axşam alaq yoluram.
Oxutmuram, əl çəkin,
Yaz-yay mövsüm çatanda
Dədə-babam demişdi
Oxumaqdan fayda nə?
Oxutmuram, əl çəkin,
Evdə çörək yox hələ,
Məktəbə kim göndərsin,
Yazıq anan xəstədir.
Oxutmuram, əl çəkin,
Qışda qarda, yazda yağış
Paltarı yox, ayaqqabı
Qələm, dəftər tapaqmış?
Oxutmuram, əl çəkin,
Kənd yerinin dərdini
Bilməyənlər neyləsin
Dərdin dərin həddini?
Oxutmuram, əl çəkin,
Bir az pulum olsaydı
Oxuyardım, oxuyub da
Bəlkə bir adam olardım.
Maarifçilik və şeirdəki sosial protest elementi
“Oxutmuram, əl çəkin” şeiri, əslində, maarifçiliklə antimaarifçilik arasında psixoloji və sosial sərhədin bədii ifadəsidir. Maarifçilik Azərbaycan ədəbiyyatında və xalq düşüncəsində həmişə mühüm yer tutub; Mirzə Fətəli Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyli və başqaları öz yaradıcılıqlarında təhsilin, maarifin və yeniliyin tərəfdarı kimi çıxış ediblər. Lakin reallıqda, xüsusilə kənd yerlərində və bəzi konservativ ailələrdə, uşaqların məktəbə göndərilməsi ilə bağlı ciddi müqavimətlər və sosial stereotiplər mövcud olub.
Şeirdəki “əl çəkin” ifadəsi həm də kollektivin israrına, bəzən zorla tərbiyə və zorakı təhsilə qarşı çıxış kimi başa düşülə bilər. Bu, fərdi seçimin hüququnun, insanın azad iradəsinin müdafiəsi, eyni zamanda sosial təzyiqlərə qarşı passiv etirazdır. Xalq arasında bu şeirin bir növ “özünümüdafiə bəyanatı” kimi qəbul edilməsi, cəmiyyətdə azad seçim və fərdi yanaşmanın psixoloji köklərinə işarədir.
Şeirdə maarifçiliyin sosial-psixoloji təsiri tənqidi aspektdə verilsə də, mətnin dərinliklərində həm də dəyişməyə, irəli getməyə ehtiyac duyulan bir toplumun daxili gərginliyi və tərəddüdü gizlənir. Burada həm də müəllim-şagird, ailə-cəmiyyət, fərd-toplum münasibətlərinin bədii və real kolliziyası əks olunur.
Şeirin ictimai rezonansı və xalq arasında yayılma səbəbləri
“Oxutmuram, əl çəkin” şeiri uzun illərdir xalq arasında aktuallığını qoruyur və bəzən “şüar” kimi səslənir. Onun geniş yayılmasının başlıca səbəblərindən biri həyatın müxtəlif sosial təbəqələrində, ailə və icma səviyyəsində məcburi öyrətmə və ya zorakı maarifləndirmə hallarının tez-tez rast gəlinməsidir. Şeirin hər bir bəndində cəmiyyətin müxtəlif qatlarından olan insanların gündəlik həyat problemləri, ailə qayğıları, yoxsulluq, işsizlik, sosial ədalətsizlik kimi mövzulara toxunulur.
Azərbaycanın müxtəlif regionlarında, xüsusilə kənd yerlərində, bu şeirin mətnində öz həyat hekayəsini, taleyini, sosial mövqeyini görən insanlar çox olub. Təbii ki, şeirin populyarlığının digər səbəblərindən biri də, onun dilinin və üslubunun sadəliyi, asan yadda qalması və gündəlik həyatla sıx bağlılığıdır.
“Oxutmuram, əl çəkin” həm də fərdi və kollektiv psixologiyada “qərarvermə azadlığı”, “seçim hüququ”, “ictimai basqıdan müdafiə” kimi anlayışları stimullaşdırır. Bu şeirin xalq arasında geniş yayılmasının əsas faktorlarından biri də, onun səmimi, açıq, bəzən isə gülüş doğuran sosial mesajıdır.
Şeirdə ailə münasibətləri və valideyn-uşaq konflikti
“Oxutmuram, əl çəkin” şeirinin əsas motivlərindən biri ailə münasibətləri və burada yaranan valideyn-uşaq konfliktidir. Mətnin müxtəlif variantlarında ana, ata, bəzən də nənə və baba obrazları, ailənin sosial və maddi durumu, uşağın gündəlik qayğıları xüsusi vurğulanır. Ənənəvi ailə modellərində valideynlər bəzən öz qorxularını, maddi və sosial məhdudiyyətlərini uşağa təhsil verməmək və ya məktəbə göndərməmək üçün əsas gətirirlər.
Şeirin bəzi bəndlərində isə valideynin təhsilə olan laqeyd münasibəti, uşağın savadsız qalmasına “haqq qazandırmaq”, ailənin dar imkanları, yoxsulluq, torpaq və mal-qara qayğıları, sosial həyatın ağır reallıqları əsaslandırıcı arqument kimi təqdim edilir. Bu, yalnız bir ailənin deyil, bütöv bir cəmiyyətin sosial-psixoloji böhranlarının bədii təcəssümüdür.
Uşağın məktəbə getmək istəməməsi, valideynin isə bunu “qoruma” adı altında təbliğ etməsi Azərbaycan folklorunda və şifahi ədəbiyyatda tez-tez rast gəlinən motivlərdəndir. Lakin bu konfliktin əsas mahiyyəti maarifçilik hərəkatının toplumda tam kök sala bilməməsi, sosial və mədəni fərqlərin qalması, yeni ilə köhnənin ziddiyyətinin hələ də mövcudluğudur.
Şeirdə sosial-iqtisadi və psixoloji motivlər
Şeirdəki əsas ideya yalnız fərdi istək və azad seçim deyil, həm də sosial-iqtisadi reallıqların təsiri ilə müəyyən edilir. “Oxutmuram, əl çəkin” bəndlərində işsizlik, yoxsulluq, ailədə uşaqların çox olması, tərbiyənin ənənəvi modellərlə məhdudlaşması, kənd təsərrüfatına və əməklə bağlılıq xüsusi vurğulanır. Uşaq məktəbə gedib oxumasa, ailənin gündəlik işlərində köməkçi, maddi yükün bölüşdürülməsində əsas iştirakçı olur. Bu da təhsilin önə çıxmasına, savadlanmanın artmasına qarşı əsas sosial-iqtisadi baryerlərdən biridir.
Psixoloji aspektdə isə şeir, insanın dəyişməyə, yeniliyə və bilik əldə etməyə qarşı daxili müqavimətini, “təhlükəsiz zona” axtarışını, qorxu və qeyri-müəyyənlik hisslərini bədii dillə əks etdirir. Fərdin özünü sığortalaması, gələcəyə inamsızlığı, “nə olacaqsa, olacaq” mövqeyi, eyni zamanda uşağın passiv mövqeyinin cəmiyyətin formalaşmış stereotipləri ilə üst-üstə düşməsi diqqəti çəkir.
Aşağıdakı cədvəldə “Oxutmuram, əl çəkin” şeirində tez-tez rast gəlinən sosial-iqtisadi və psixoloji motivlər qruplaşdırılıb:
| Motiv | Təsviri və bədii təzahürü |
|---|---|
| Maddi çətinliklər | Ailədə yoxsulluq, çoxuşaqlılıq, işsizlik, kənd təsərrüfatı |
| Sosial təzyiqlər | Qohum-qonşu basqısı, kollektiv iradə, icma münasibətləri |
| Ailə münasibətləri | Valideyn-uşaq konflikti, nəsil fərqi, ənənəvi dəyərlər |
| Psixoloji qorxu | Dəyişiklikdən, yenilikdən, savaddan çəkinmə |
| Təhsilə münasibət | Təhsilin qeyri-vacib sayılması, savadsızlığa haqq qazandırma |
Azərbaycan ədəbiyyatında və xalq düşüncəsində şeirin yeri
“Oxutmuram, əl çəkin” şeiri Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusən də folklorda, mahnı və atalar sözlərində təkrarlanan əsas mövzulardan biridir. Xalq arasında bu şeirin müxtəlif variantları yaranıb, bəzən isə mətn müəllifin adından asılı olmayaraq, el arasında yayılıb və dəyişib. Şeirdə səslənən “əl çəkin” çağırışı həm də fərdin və cəmiyyətin sosial, psixoloji və mənəvi müdafiə reaksiyası kimi çıxış edir.
Ədəbiyyatşünaslar və folklorşünaslar qeyd edir ki, belə şeirlər yalnız bir dövrün yox, bütün bir xalqın mentalitetində, sosial yaddaşında, gündəlik həyatında canlı rol oynayır. Bədii yaradıcılıqda, xüsusən də satirik şeirlərdə, bu motiv bir növ modernizm və konservatizm qarşıdurmasının bədii təcəssümü kimi çıxış edir. Eyni zamanda, bu tip şeirlər cəmiyyətin özünütənqid, sosial ironiyanı, gülüş və sarkazmı bədii formada ifadə etməsi üçün vasitə rolunu oynayır.
Bu şeirin əsas uğuru ondadır ki, onun mövzusu və poetik forması dövr dəyişsə də, aktual olaraq qalır. Yeni nəsil oxucular və dinləyicilər bu mətndə öz gündəlik həyatlarını, sosial təbəqələşməni və azad seçim uğrunda daxili mübarizəni tapırlar.
Oxutmuram, əl çəkin motivinin müasir dövrdə əks-sədası
Müasir Azərbaycan cəmiyyətində təhsilin, savadlanmanın və maarifçiliyin önəmi danılmazdır. Bununla belə, bəzi sosial təbəqələrdə, uzaq kənd və rayonlarda hələ də “Oxutmuram, əl çəkin” motivi, yəni övladların təhsilinə laqeyd yanaşma, mühafizəkar ailə modeli, sosial və iqtisadi baryerlər mövcuddur.
Bu gün şeir həm də sosial şəbəkələrdə, müzakirələrdə, təhsil kampaniyalarında “çəkindirici nümunə” kimi istifadə edilir. Müasir müəllimlər, maarifçilər və təhsil siyasətçiləri bu şeirdəki passivlik və laqeydlik motivini aradan qaldırmaq üçün aktiv sosial proqramlar və maarifləndirici tədbirlər həyata keçirirlər.
Bəzi tədqiqatçılar və sosial psixoloqlar şeiri “ictimai xəbərdarlıq”, “köhnə stereotiplərə qarşı maarifçi çağırış”, “modern dövrün sosial ironiyası” kimi xarakterizə edirlər. Burada əsas fikir ondan ibarətdir ki, cəmiyyət dəyişsə də, insan psixologiyasında və ailə münasibətlərində bəzi problemlər aktual qalır və onların həlli üçün təkcə qanunlar deyil, həm də sosial-mədəni transformasiyalar vacibdir.
“Oxutmuram, əl çəkin” şeiri Azərbaycan xalqının sosial-mədəni yaddaşında və ədəbi ənənəsində mühüm iz qoyan, bir dövrün psixologiyasını, ailə və cəmiyyət münasibətlərini, fərdi və kollektiv mübarizəni bədii dillə ifadə edən nadir nümunələrdəndir. Şeirin əsas mesajı fərdi iradənin, azad seçimin müdafiəsi, sosial təzyiqlərə qarşı passiv protest, təhsil və maarifçiliyin cəmiyyətdə dərin kök salmasının zəruriliyi ilə bağlıdır.
Bu əsər yalnız şeirdə yox, həm də Azərbaycan həyatında, folklorunda, ailə və kollektiv münasibətlərində, mentalitetin təkamülündə simvolik yer tutur. Onun aktual qalması, müxtəlif dövrlərdə və sosial təbəqələrdə oxunması, insanların sosial-mədəni kodlarında dəyişikliklərin ləng baş verməsinin göstəricisidir. “Oxutmuram, əl çəkin” çağırışı həm ironiya, həm də real sosial psixoloji ehtiyac kimi dəyərləndirilir və müasir cəmiyyətin gələcək inkişafı üçün güclü motivasiya rolunu oynayır.
Ən çox verilən suallar
Bu şeir Azərbaycanda təhsil və maarifçiliyə müxtəlif münasibətlərin, ailə və icma səviyyəsində məcburi öyrətmə və sosial təzyiqlərin aktual olduğu dövrdə, əsasən sovet və postsovet illərində yaranıb. O, fərdi seçimin və azad iradənin sosial müdafiə instinkti kimi formalaşıb.
Şeirin müəllifi rəsmi olaraq bəlli deyil, mətn uzun illər xalq arasında şifahi şəkildə yayılıb, fərqli bölgələrdə müxtəlif versiyaları yaranıb. Bu səbəbdən ədəbiyyatda anonim xalq şeiri kimi qəbul edilir.
Əsas mesaj fərdi iradənin, azad seçimin, sosial təzyiqlərə qarşı passiv protestin müdafiəsidir. Eyni zamanda, cəmiyyətdə savadsızlığa və ənənəvi stereotiplərə qarşı maarifçi çağırış motivləri də var.
Şeirin geniş yayılmasının səbəbləri onun dilinin sadəliyi, gündəlik həyata yaxınlığı, ailə və sosial problemlərə toxunması, həm də mətnin kollektiv şüurda öz əksini tapmasıdır.
Şeir əsasən xalq şeiri və satirik məzmuna malik bədii folklor nümunəsi kimi qəbul edilir. O, həm şifahi ədəbiyyatın, həm də yazılı poeziyanın sərhədindədir.
Şeirdə əsasən ailə daxilində valideyn-uşaq konflikti, ənənəvi dəyərlər, sosial-iqtisadi çətinliklər, fərdi və kollektiv qərarvermə prosesi bədii şəkildə əks olunur.
Şeirdə yoxsulluq, işsizlik, kənd təsərrüfatı həyatının ağırlığı, psixoloji qorxu, dəyişiklikdən çəkinmə və təhsilə laqeyd münasibət əsas motivlər kimi təqdim edilir.
Müasir cəmiyyətdə hələ də bəzi sosial təbəqələrdə təhsilə laqeydlik və ənənəvi ailə modeli qorunur. Şeir ictimai debatlarda, maarifçi tədbirlərdə, sosial şəbəkələrdə tez-tez müzakirə olunur və yenidən aktuallaşır.
Şeir savadsızlığa, sosial təzyiqlərə və azad seçimə məhdudiyyətlərə qarşı maarifçi çağırış rolunu oynayır, cəmiyyətdə dəyişiklik və yeniliyə motivasiya yaradır.
Bu şeir əsasən ailə söhbətlərində, folklor nümunəsi kimi məktəb və maarifçilik kampaniyalarında, sosial mediada və şifahi ədəbiyyatda nəsildən-nəslə ötürülür və aktuallığını saxlayır.
