Azərbaycan xalqının dil və məişət yaddaşında formalaşan bu ifadə, ilk növbədə, keçmiş kənd cəmiyyətinin, patriarxal ailə modelinin, mühafizəkar düşüncənin məhsuludur. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində, xüsusilə Qafqaz regionunda və Şərq ölkələrində təhsilə, xüsusilə də qız uşaqlarının təhsilinə münasibət birmənalı olmayıb. Ənənəvi dünyagörüşünə malik valideynlər, təhsili yad təsir, “dinə zidd”, “əxlaqa təhlükə”, “adət-ənənəyə uyğun gəlməyən” bir yenilik kimi qəbul edirdilər. Qızlarını məktəbə göndərməyə ehtiyat edən analar, oğlanlarını məktəbə yazdırmağa razı olmayan atalar – bütün bu hallar folklor örnəklərində, atalar sözlərində, məhəlli danışıqda “oxutmuram, əl çəkin” kimi qəti və emosional bir etirazla ifadə edilirdi. Hətta bəzi nəsillərdə, “oxumaq adamı xarab edir”, “qız üçün məktəb lazım deyil”, “uşaq oxusa, başımıza iş açar” kimi deyimlər də bu frazeologizmin paralel və tamamlayıcı forması kimi işlənirdi. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının, xüsusilə kənd əhalisinin psixologiyasında uzun müddət davam edən qorxu və məlumatsızlığın, eyni zamanda sosial və dini basqıların bariz göstəricisidir.
Ədəbiyyatda Maarifçilik və “Oxutmuram” Tipajı
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçilik ideyalarının geniş yayılması ilə “oxutmuram, əl çəkin” ifadəsi yeni məna yükü aldı. Müasirləşən cəmiyyətin qabaqcıl ziyalıları, yazıçıları, dramaturqları bu tip düşüncə və davranış formasını tənqid obyektinə çevirdilər. Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Abdulla Şaiq, Məmməd Səid Ordubadi, Hidayət və başqalarının əsərlərində cahil, mühafizəkar ata-ana obrazları maarifə, yeniliyə, məktəbə qarşı çıxır və “oxutmuram, əl çəkin” kimi sərt ifadələrlə öz mövqelərini müdafiə edirdilər. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı”, “Poçt qutusu”, “Ölülər” kimi hekayə və pyeslərində, Üzeyir Hacıbəyovun “O olmasın, bu olsun”, “Arşın mal alan” operettalarında, Abdulla Şaiqin uşaq və gənclər üçün hekayələrində bu problem kəskin qoyulur və müəllif maarifçi mövqedən bu tip cəhaləti, geridəqalmışlığı ifşa edir. Ədəbiyyatda belə tipajlar cəmiyyətin yeniləşməsi, qadın azadlığı, sosial inkişafın vacibliyi fonunda simvolik obraz kimi çıxış edir.
“Oxutmuram, əl çəkin”in Cəmiyyət Psixologiyasında Yeri
Cəmiyyətin dəyərləri, psixologiyası və sosial davranışı tarixi inkişaf boyu dəyişsə də, “oxutmuram, əl çəkin” tipli ifadələr bir çox məqamda sosial qorxu, yenilikdən çəkinmə və qeyri-müəyyənlik hissinin məhsuludur. Əslində, bu ifadə təkcə uşaq təhsili ilə məhdudlaşmır; ailənin, nəsilin, hətta kəndin bütöv bir mühafizəkar psixologiyasını, “başqasının sözündən çəkinmək”, “qonşu nə deyər?” qorxusunu, cəmiyyətə adaptasiyanın və fərdi inkişafın qarşısında duran sosial baryerləri də ifadə edir. Bəzi hallarda isə bu deyim sırf iqtisadi səbəblərlə – yoxsulluq, məktəb xərclərini qarşılamaq istəməmək, ailənin işçi qüvvəsinə ehtiyac duyulması ilə də bağlı olurdu. Xüsusilə qızların məktəbə göndərilməməsi, cəmiyyətdə qadına qarşı stereotiplər, gender bərabərsizliyi kimi problemlərlə birbaşa bağlıdır. Bu tip münasibətlərin psixoloji və sosial səbəbləri ədəbiyyatda, elmi-fəlsəfi publisistikada və müasir sosioloji tədqiqatlarda geniş təhlil edilir.
Folklorda, Məişətdə və Sənətdə “Oxutmuram, əl çəkin”
“Oxutmuram, əl çəkin” ifadəsi təkcə yazılı ədəbiyyatda deyil, xalq hekayələrində, lətifələrdə, bayatılarda, atalar sözlərində, məişət şeirində, hətta mahnı və aşıq yaradıcılığında da öz əksini tapıb. Bu deyim folklorun müxtəlif janrlarında bəzən ciddi, bəzən ironik, bəzən də tragik üslubda işlədilir. Misal üçün, xalq arasında “qız məktəbi şeytan yuvasıdır”, “oxumaqla nə olacaq ki”, “qoyun uşağı evdə kömək eləsin” kimi deyimlər eyni mənanı daşıyır. Məişətdə və gündəlik həyatın dialoqlarında bu ifadə, təhsil və inkişafdan yayınmaq, köhnə adətlərin qorunmasına üstünlük vermək məqsədilə işlədilir. Hətta bəzi filmlərdə, radio və televiziya tamaşalarında, musiqili səhnələrdə də bu tip dialoqlar xüsusi vurğu ilə səsləndirilir. Sənət adamları, xüsusilə teatrda və kinoda maarifçilik motivlərini əsas götürərək bu ifadədən dramaturji kontrast və konflikt yaratmaq üçün istifadə edirlər.
Müasir Dönəmdə “Oxutmuram, əl çəkin” Probleminin Təsiri
XXI əsrdə, ölkədə təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi, qanunvericiliyin və maarifləndirici tədbirlərin genişlənməsi nəticəsində bu ifadənin əhatə dairəsi və təsiri azalsa da, bəzi ucqar rayon və kəndlərdə, sosial-iqtisadi vəziyyəti zəif olan ailələrdə, hələ də “oxutmuram, əl çəkin” tipli münasibətlərə təsadüf etmək mümkündür. Xüsusilə qızların və aztəminatlı ailələrin uşaqlarının təhsildən yayındırılması hələ də aktuallığını qismən qoruyur. Gender bərabərsizliyi, ailə və icma təzyiqi, sosial stereotiplər, bəzi dini və mədəni basqılar bu deyimin hələ də toplumun bəzı təbəqələrində yaşamasına şərait yaradır. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında, publisistikada, jurnalistikada və sosial şəbəkələrdə bu problem həm tənqid, həm də maarifləndirici müzakirə mövzusuna çevrilib.
Ədəbi Nümunələrdə və Yaradıcı İnteqrasiyada “Oxutmuram, əl çəkin”
Azərbaycan ədəbiyyatında “oxutmuram, əl çəkin” frazası yalnız tənqidi obraz olaraq qalmır, həm də bədii kompozisiyanın bir parçası, konfliktin hərəkətverici qüvvəsi, dramaturji gerilimin açarı kimi çıxış edir. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadənin “Poçt qutusu” povestində və “Ölülər” əsərində maarif və cəhalət toqquşması, yeni və köhnənin mübarizəsi belə ifadələrlə canlı və emosional təqdim olunur. Eləcə də, müasir nəsr və dram əsərlərində, filmlərdə, hətta sosial mediada bu deyimin ironik və sarkastik çalarlarından istifadə edilir. Beləliklə, “oxutmuram, əl çəkin” həm tənqid, həm də sosial-psixoloji təhlil üçün aktual bədii vasitəyə çevrilmişdir. Eyni zamanda, yeni dövrdə bu ifadənin parodiyalaşdırılması, məcazi anlamda istifadə olunması da ədəbi prosesin dinamikasını göstərir.
Dilçilik və Frazeologiyada “Oxutmuram, əl çəkin”
Frazeoloji ifadə kimi “oxutmuram, əl çəkin” Azərbaycan dilinin ekspressiv imkanlarını, danışıq dilində xalq psixologiyasının bədii və canlı şəkildə ifadəsini əks etdirir. Bu frazeologizm xalq dilinin obrazlılığı, emosional intensivliyi və sosial ünsiyyətin qəliblərini göstərən nümunədir. Dilşünaslıqda belə ifadələr kollektiv şüurun və məişət dəyərlərinin bədii inikasını təşkil edir. Bu frazeologizmin mətn daxilindəki emosional və qrammatik rolu, üslubiyyatı və leksik gücü, Azərbaycan dilinin zənginliklərini və xalq təfəkkürünü öyrənmək üçün maraqlı mövzu kimi araşdırılır. Müxtəlif məqalələrdə, dissertasiyalarda və tədris materiallarında bu tip ifadələrin struktur və semantik xüsusiyyətlərinə xüsusi diqqət yetirilir.
Beynəlxalq Kontekstdə Təhsildən Yayınma Problemi və Azərbaycan Reallığı
Bu tip ifadələr yalnız Azərbaycana və ya türk dünyasına xas deyil; bir çox Şərq cəmiyyətlərində, hətta bəzi Qərb ölkələrində də oxşar düşüncə və psixoloji baryerlər müşahidə olunur. Lakin Azərbaycan reallığında bu problem maarifçiliyin inkişafı, müasir dünyaya inteqrasiya və qadın azadlığı prizmasından daha aktual və simvolik görünür. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, UNESCO və digər beynəlxalq qurumlar tərəfindən təhsildən yayınmanın qarşısının alınması üçün qlobal proqramlar həyata keçirilir. Azərbaycan da bu istiqamətdə müxtəlif islahatlar, maarifləndirmə layihələri və qanunvericilik təşəbbüsləri ilə çıxış edir. “Oxutmuram, əl çəkin” ifadəsi beləliklə, lokal folklordan çıxaraq, qlobal çağırış və mübarizə mövzusuna çevrilir.
Müasir Təhsil Siyasəti və Sosial Maarifləndirmə
Azərbaycanda son onilliklərdə təhsilin əlçatanlığı, icbari məktəb təhsili, dövlətin uşaqların təhsil hüququnun qorunması sahəsində gördüyü işlər “oxutmuram, əl çəkin” deyiminin praktiki təsirini xeyli azaldıb. Kütləvi informasiya vasitələrində, sosial şəbəkələrdə, dövlət və qeyri-hökumət təşkilatlarının təşəbbüslərində bu məsələ diqqət mərkəzində saxlanılır. Ailələr arasında maarifləndirmə, qız uşaqlarının təhsilinə xüsusi təşviq proqramları, valideynlərlə fərdi və kollektiv iş aparılması müsbət nəticələr verir. Müasir ədəbiyyatda, kino və televiziya məhsullarında bu mövzu daha çox nostalji, ironik və sarkastik çalarlarla təqdim olunur.
Ən Çox Verilən Suallar
Bu ifadə, adətən valideynlərin uşağının təhsil almasına qarşı çıxmasını və bununla bağlı ətrafdan gələn israrlara son qoyulmasını tələb etməsini bildirir.
Əsasən XX əsrin əvvəllərində Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Abdulla Şaiq kimi maarifçi yazarların əsərlərində bu ifadəyə rast gəlinir.
Bu ifadə xalq danışığında həm ciddi, həm də ironik məna daşıyır və ənənəvi psixologiyanın, qorxunun, dəyişiklikdən çəkinmənin göstəricisi kimi işlədilir.
Əsas səbəblər sırasında mühafizəkar ailə psixologiyası, dini və sosial basqı, iqtisadi çətinliklər və maarifdən uzaqlıq dayanır.
Bəli, bəzi kənd və rayonlarda, xüsusilə qız uşaqlarının təhsilində, sosial və iqtisadi çətinlik olan ailələrdə bu münasibət hələ də mövcuddur.
Onlar cəmiyyətin yeniləşməsi, təhsilə çağırış, köhnə düşüncəyə qarşı maarifçi tənqid və sosial psixoloji mübarizənin simvoludurlar.
Bənzər ifadə və düşüncələr bir çox Şərq ölkələrində, hətta bəzi Qərb cəmiyyətlərində də müşahidə olunur.
Dövlət və QHT-lər maarifləndirmə, icbari təhsil, valideynlərlə maarifləndirici iş və qızların təhsilinə xüsusi dəstək proqramları həyata keçirir.
“Oxutmuram, əl çəkin” ifadəsi Azərbaycan cəmiyyətində sosial baryerlərin, psixoloji qorxuların və köhnə düşüncənin tənqidi vasitəsidir.
Maarifçi yazarlar bu ifadəni cəhalətin simvolu kimi tənqid etmiş, təhsilə, yeniliyə və maarifə çağırış etmişlər.
