Oxuyub anlama mətnləri dil bacarıqlarının inkişafı və tədris prosesində mühüm rol oynayan alətlərdən biridir. Bu mətnlər yalnız məktəblilərin deyil, həm də böyüklərin dil öyrənməsində və ümumi savad səviyyəsinin artırılmasında geniş istifadə olunur. Hər bir insan üçün əsas ünsiyyət vasitəsi olan dilin mənimsənilməsi üçün ən vacib amillərdən biri məhz oxuyub anlama bacarığıdır. Müasir dövrdə informasiya bolluğu şəraitində insanlar hər gün müxtəlif mənbələrdən mətnlər oxuyur və onları anlamağa çalışırlar. Bu səbəbdən oxuyub anlama bacarığının təməlindən başlanaraq inkişaf etdirilməsi təhsildə və gündəlik həyatda önəmli yer tutur. Tədqiqatlar göstərir ki, şagirdlərin, tələbələrin və hətta iş həyatında olan fərdlərin uğurlu fəaliyyəti üçün məhz effektiv oxuyub anlama bacarığına sahib olmaları zəruridir. Dil öyrənmə prosesində qrammatika, lüğət və yazı ilə yanaşı, oxuyub anlama mətnlərinin düzgün seçilməsi və onlarla işləmə bacarığının artırılması xüsusi diqqət tələb edir. Hər bir yaş qrupu və müxtəlif səviyyəli öyrənənlər üçün fərqli tipli mətnlərin istifadə edilməsi isə bu sahənin aktuallığını artırır. Oxuyub anlama mətnləri yalnız akademik uğur üçün deyil, eyni zamanda cəmiyyətə inteqrasiya, analitik düşüncə, mədəni dünyagörüşünün formalaşması və şəxsi inkişaf baxımından da böyük əhəmiyyətə malikdir.
Oxuyub Anlama Mətnlərinin Məqsədi və Əhəmiyyəti
Oxuyub anlama mətnləri insanlara məlumatı düzgün qəbul etmək, onu təhlil edib qiymətləndirmək, mətnin məğzini, ideyasını və əsas mesajını düzgün başa düşmək imkanı verir. Bu mətnlər vasitəsilə oxucular təkcə yazılı məlumatı deyil, eyni zamanda müəllifin məqsədini, yanaşmasını, fikrini və emosional təsirini də dərk edirlər. Tədris prosesində oxuyub anlama mətnləri şagirdlərin diqqətini toplamağa, mətnə analitik yanaşmağa və əsas fikri qavramağa kömək edir. Məhz bu bacarıq şagirdlərin yalnız dil dərslərində deyil, digər fənlərdə də uğurlu nəticə göstərməsində mühüm rol oynayır. Oxuyub anlama mətnləri eyni zamanda, şagirdlərin nitq mədəniyyətini, yazı və danışıq qabiliyyətini, tənqidi və yaradıcı düşüncəsini inkişaf etdirir. Oxuyub anlama bacarığı olmayan şəxs istənilən məlumatı tam mənimsəyə bilmir, bu isə onun təhsilində və sonrakı fəaliyyətində çətinliklər yaradır. Yaxşı seçilmiş və məzmunlu oxuyub anlama mətnləri, həmçinin uşaqlarda və gənclərdə kitaba, bədii ədəbiyyata və ümumilikdə oxumağa maraq oyadır, onların təxəyyülünü və yaradıcılıq qabiliyyətini gücləndirir. Müasir pedaqoji təcrübədə oxuyub anlama bacarığının inkişafı əsas məqsədlərdən biri hesab olunur və bu məqsədlə müxtəlif janrlarda, üslublarda və çətinlik dərəcələrində mətnlərdən istifadə edilir.
Mətnlərin Növü və Seçim Mezyarları
Oxuyub anlama mətnləri müxtəlif formalarda ola bilər: informativ, bədii, publisistik, elmi-populyar və s. Hər bir mətnin növü, struktur və dil xüsusiyyətləri fərqli olur və məqsədə uyğun seçilməlidir. İlk növbədə, mətnin dil səviyyəsi oxucuya uyğun olmalıdır ki, onu tam anlaya bilsin. Kiçik yaşlı uşaqlar üçün seçilən mətnlər sadə, qısa cümlələrdən və aydın struktura malik olmalıdır. Orta və yuxarı siniflərdə isə daha mürəkkəb, analitik və tənqidi düşüncə tələb edən mətnlər seçilir. Eyni zamanda, mətnin mövzusunun maraqlı, aktuallığı və öyrənənlərin gündəlik həyatında istifadə oluna biləcək məlumatları əhatə etməsi də vacibdir. Mətnlərin uzunluğu, yeni sözlərin və ifadələrin sayı, mövzunun şagirdin yaşına və səviyyəsinə uyğunluğu müəllim və ya təlimçi tərəfindən düzgün qiymətləndirilməlidir. Elmi-populyar mətnlər faktoloji məlumatlarla zəngin olur və şagirdlərin bilik dairəsini genişləndirir. Bədii mətnlər isə emosional təsir gücünə malikdir, insanın ruhuna, daxili dünyasına toxunur və dilin incəliklərini öyrədir. Publisistik mətnlər ictimai, siyasi, mədəni mövzuları əhatə edərək, oxucunun sosial baxışlarını formalaşdırır. Bütün hallarda, seçilmiş mətnin oxucuda maraq yaratması və düşüncəsini inkişaf etdirməsi əsas kriteriyalardan sayılır.
Oxuyub Anlama Bacarığının İnkişafında Mətnlərin Rolu
Oxuyub anlama bacarığının inkişafında mətnlərin rolu əvəzsizdir. Yaxşı seçilmiş və uyğun şəkildə təqdim olunan mətnlər öyrənənlərin dilin leksik, qrammatik və üslubi xüsusiyyətlərini daha dərindən mənimsəməsinə şərait yaradır. Mətn oxuma prosesi zamanı insanın diqqəti, yaddaşı, məntiqi və təxəyyülü işlək vəziyyətdə olur. Oxuyub anlama mətnləri həm də dil öyrənənlər üçün yeni sözlərin, ifadələrin və dil konstruksiyalarının öyrənilməsində əsas mənbədir. Tədris proqramlarında oxuyub anlama bacarığının artırılması üçün ardıcıl və məqsədyönlü iş aparılır: müxtəlif janrlarda mətnlər seçilir, onlara aid tapşırıqlar və suallar hazırlanır, mətnin strukturu təhlil edilir və əsas fikirlər ayrılır. Bu prosesin uğurla baş tutması üçün mətnin mürəkkəbliyi və aktuallığı mühüm rol oynayır. Praktikada, mətnlərlə iş zamanı öncə ümumi məzmun oxunur, sonra əsas ideya və detallar müəyyən edilir, daha sonra isə mətnin tərkib hissələri, istifadə olunan ifadələr, məcazi mənalar və digər nüanslar üzərində işlənir. Davamlı olaraq müxtəlif səviyyəli mətnlər oxuyan və təhlil edən şəxs, həm dil, həm də analitik düşüncə baxımından inkişaf edir, mövzuya tənqidi yanaşma və fikir yürütmə bacarığı əldə edir.
Oxuyub Anlama Mətnlərində Tapşırıqlar və Təlim Strategiyaları
Oxuyub anlama mətnləri ilə işləyərkən tapşırıqlar və təlim strategiyaları mühüm rol oynayır. Tapşırıqlar mətnin anlaşılması, əsas fikrin və detallı məlumatların qavranılması, mətnə əsaslanan nəticələrin çıxarılması məqsədilə hazırlanır. Ənənəvi sual-cavab, doğru-yalnış, boşluqları doldur, mətnə başlıq seç, cümləni tamamla, mətnin planını tərtib et kimi müxtəlif tapşırıq növlərindən istifadə olunur. Müasir tədris metodikasında isə mətnin təhlili, məcazi mənaların müəyyən edilməsi, səbəb-nəticə əlaqələrinin tapılması, alternativ fikirlərin irəli sürülməsi, müzakirə və debatlar, qrup şəklində işlər daha çox önə çıxır. Oxuyub anlama bacarığının artırılması üçün interaktiv üsullar – rol oyunları, təqdimatlar, layihələr, mətnin vizualizasiyası və s. də istifadə edilir. Tapşırıqlar şagirdlərin öz fikirlərini sərbəst və məntiqi şəkildə ifadə etməsinə, mətnə yaradıcı yanaşmasına şərait yaradır. Həmçinin, mətnə dair sualların açıq və düşüncəyə söykənən olması, şagirdlərin tənqidi və analitik düşüncəsinin inkişafına kömək edir. Mətnin məzmununa uyğun situasiyaların yaradılması, hadisələrin təhlili və qiymətləndirilməsi də bu strategiyalara daxildir. Bütün bu fəaliyyətlər oxuyub anlama bacarığının daha dərin və davamlı inkişafını təmin edir.
Oxuyub Anlama Bacarığının Qiymətləndirilməsi və Təkmilləşdirilməsi
Oxuyub anlama bacarığının qiymətləndirilməsi müasir təhsildə xüsusi yer tutur. Qiymətləndirmə prosesi zamanı şagirdin mətnin məzmununu, ideyasını, əsas və əlavə fikirlərini, məcazi və konkret mənalarını dərk edib-etməməsi yoxlanılır. Test, esse, layihə, şifahi cavablar və digər qiymətləndirmə üsulları tətbiq olunur. Qiymətləndirmə təkcə şagirdin səviyyəsinin müəyyən edilməsi üçün deyil, həm də onun inkişaf istiqamətinin düzgün seçilməsi, zəif tərəflərinin aşkarlanması və fərdi yanaşmanın tətbiqi üçün vacibdir. Mətnə dair açıq və qapalı suallar, qısa və geniş cavablı tapşırıqlar şagirdin mövzunu nə dərəcədə başa düşdüyünü göstərir. Şagirdin cavabları müəllim tərəfindən obyektiv və konstruktiv şəkildə qiymətləndirilməlidir. Təkmilləşdirmə isə davamlı və sistemli iş tələb edir: fərqli tipli mətnlər oxunmalı, yeni mövzular üzrə diskussiyalar aparılmalı, yazı və danışıq bacarıqları ilə yanaşı, tənqidi yanaşma və yaradıcı düşüncə inkişaf etdirilməlidir. Fərdi tədris planlarının hazırlanması, mətnin hissələrə bölünüb hər bir hissənin ayrı-ayrılıqda təhlili, şagirdlərin maraq dairəsinə uyğun mövzuların seçilməsi, onların motivasiyasını və marağını artırır. Ümumilikdə, oxuyub anlama bacarığının qiymətləndirilməsi və təkmilləşdirilməsi gələcəkdə uğurlu təhsil və iş həyatı üçün əsas baza rolunu oynayır.
Azərbaycanda Oxuyub Anlama Mətnləri və Onların Tədrisi
Azərbaycanda məktəb və universitet proqramlarında oxuyub anlama bacarığının inkişafına böyük önəm verilir. Ana dili və digər xarici dillər üzrə hazırlanan dərsliklərdə və əlavə vəsaitlərdə müxtəlif janrlarda oxuyub anlama mətnlərinə geniş yer ayrılır. Bu mətnlər adətən milli-mənəvi dəyərləri, tarixi hadisələri, mədəni irsi, aktual ictimai problemləri, klassik və müasir ədəbiyyatı əhatə edir. Tədris proqramlarında mətnlərin yaş və səviyyə baxımından fərqləndirilməsi, müxtəlif çətinlik dərəcəsində və üslubda hazırlanması əsas şərtlərdəndir. Məktəblərdə və hazırlıq kurslarında oxuyub anlama tapşırıqlarının hazırlanmasında müasir pedaqoji texnologiyalardan – elektron və interaktiv resurslardan, audio və video materiallardan istifadə olunur. Bu isə tədrisin keyfiyyətini artırır və şagirdlərin maraq dairəsini genişləndirir. Azərbaycanda tətbiq olunan qiymətləndirmə sistemində də oxuyub anlama bacarığının yoxlanılmasına xüsusi önəm verilir. Dövlət imtahanlarında, olimpiadalarda və digər bilik yarışlarında məhz bu bacarığa aid tapşırıqlara geniş yer ayrılır. Tədris prosesində müəllimlər və təlimçilər şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, fərqli mövzularda və üslublarda mətnlər seçirlər. Bu isə şagirdlərin nitq inkişafına, dünya görüşünün zənginləşməsinə və analitik düşüncəsinin formalaşmasına böyük təsir göstərir.
Oxuyub Anlama Mətnlərinin Seçilməsində Müasir Tələblər və Problemlər
Müasir dövrdə informasiyanın sürətlə artması, müxtəlif mənbələrin əlçatan olması və texnoloji inkişaf oxuyub anlama mətnlərinin seçimində yeni tələblər yaradır. Bu mətnlər yalnız çap materialları ilə məhdudlaşmır, elektron kitablar, onlayn resurslar, sosial media və digər virtual platformalarda geniş yayılıb. Həm ənənəvi, həm də rəqəmsal formatda hazırlanmış mətnlərin seçimi zamanı informasiya bolluğu, məlumatın etibarlılığı, mətnin orijinallığı, müəllif hüquqları və digər vacib amillər nəzərə alınmalıdır. İnformasiyanın bolluğu bəzən şagird və tələbələr üçün çətinlik yaradır, çünki düzgün və keyfiyyətli mənbənin seçilməsi zaman alır. Bu səbəbdən müəllimlər, təlimçilər və valideynlər şagirdlərin etibarlı mənbələrdən oxuyub anlama mətnləri seçməsinə, onları analiz edib qiymətləndirməsinə kömək etməlidirlər. Eyni zamanda, rəqəmsal mətnlərin vizual cəlbediciliyi, interaktivliyi və əlavə multimedia elementləri oxuyub anlama prosesini həm asanlaşdırır, həm də maraqlı edir. Müasir pedaqogika oxuyub anlama mətnlərinin seçilməsində orijinallıq, informativlik, analitik düşüncəyə yönəlmə, yaradıcı fikirlərin irəli sürülməsi və mədəni müxtəliflik kimi tələbləri irəli sürür. Problemlər sırasında isə informasiya yüklənməsi, dil səviyyəsinin uyğun seçilməməsi, motivasiya çatışmazlığı, yanlış və ya qərəzli mənbələrdən istifadə halları da mövcuddur.
Oxuyub anlama mətnləri insanın dil və nitq bacarığının, dünyagörüşünün, analitik və tənqidi düşüncə qabiliyyətinin formalaşmasında mühüm vasitədir. Bu mətnlər vasitəsilə insan yalnız dilin qrammatik və leksik xüsusiyyətlərini deyil, eyni zamanda həyat və cəmiyyət haqqında geniş biliklər əldə edir. Düzgün seçilmiş və məqsədyönlü şəkildə istifadə olunan mətnlər öyrənənin maraq dairəsini genişləndirir, onu yeni mövzulara yönəldir, fərqli yanaşma və fikirlər əldə etməyə imkan verir. Oxuyub anlama bacarığı güclü olan şəxslər təhsil prosesində və peşə fəaliyyətində daim uğur qazanır, müstəqil və yaradıcı düşünə bilirlər. Müasir cəmiyyətin dinamik və dəyişkən tələbləri fonunda bu bacarığın inkişafı xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu sahədə qarşıya çıxan problemlərin həlli üçün innovativ metodların tətbiqi, rəqəmsal resurslardan düzgün istifadə, keyfiyyətli mətn seçimi və fərdi yanaşma vacibdir. Azərbaycanda bu istiqamətdə görülən işlər, aparılan islahatlar və tətbiq olunan tədris metodikası gələcək nəsillərin intellektual potensialının formalaşmasında mühüm rol oynayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Oxuyub anlama mətnləri yazılı informasiyanın dərk olunması üçün hazırlanmış mətnlərdir. Bu mətnlər vasitəsilə oxucu mətndə verilən əsas fikir, ideya, detallı məlumatlar və müəllifin mövqeyi barədə məlumat əldə edir. Məqsəd oxucunun analitik və tənqidi düşüncə bacarığını, eləcə də nitq və leksik qabiliyyətlərini inkişaf etdirməkdir.
Əsas məqsəd oxucunun mətnin mənasını tam və düzgün başa düşməsi, ideyanı, əsas və əlavə fikirləri ayırd edə bilməsi, fakt və rəyləri təhlil etməsi, məntiqi nəticə çıxarması və yeni bilik əldə etməsidir. Həmçinin bu mətnlər şagirdin və ya öyrənənin dünyagörüşünün və tənqidi düşüncəsinin inkişafına xidmət edir.
Oxuyub anlama mətnləri informativ, bədii, publisistik, elmi-populyar və rəqəmsal (onlayn) formatlarda təqdim oluna bilər. Hər növ mətnin özünəməxsus dil, üslub və struktur xüsusiyyətləri var və tədrisin müxtəlif mərhələlərində fərqli məqsədlər üçün istifadə olunur.
Mətnin yaş səviyyəsinə, dil səviyyəsinə, mövzusunun maraqlılığına, informativliyinə və başa düşülənliyinə diqqət yetirilməlidir. Həmçinin, mətnin uzunluğu, yeni söz və ifadələrin sayı, mövzunun aktual və praktiki olmasına da önəm verilməlidir.
Bu bacarığın inkişafı üçün müxtəlif janrlarda mətnlərin ardıcıl və planlı oxunması, mətn üzərində təhlil və müzakirələrin aparılması, tapşırıqların yerinə yetirilməsi və fərdi yanaşmaların tətbiqi vacibdir. Müasir metodlarda interaktiv və yaradıcı üsullardan, layihə və qrup işlərindən, debat və diskussiyalardan istifadə olunur.
Sual-cavab, əsas fikri müəyyən etmə, mətnin başlığını tapmaq, boşluqları doldurmaq, doğru-yalnış tapşırıqları, mətnin planını qurmaq, hadisələri sıralamaq, fərqli baxışları müqayisə etmək və yaradıcı yazı tapşırıqları ən çox tətbiq olunan üsullardandır.
Qiymətləndirmə zamanı şagirdin mətnin məğzini, əsas və əlavə fikirlərini, fakt və rəyləri fərqləndirə bilməsi, məntiqi nəticə çıxarmaq bacarığı, məcazi mənaları anlama qabiliyyəti və fikrini sərbəst ifadə etmə bacarığı yoxlanılır. Test, esse, açıq suallar və şifahi cavablar vasitəsilə qiymətləndirmə aparılır.
Azərbaycanda bu mətnlər məktəb və ali məktəb proqramlarında geniş tətbiq olunur. Dərsliklərdə, əlavə vəsaitlərdə və test kitablarında müxtəlif səviyyəli və janrlarda mətnlərə yer verilir. Elektron resurslar və rəqəmsal platformalar da bu prosesdə geniş istifadə olunur.
Məlumat bolluğu, mənbələrin etibarlılığı, mətnin orijinallığı və müəllif hüquqlarının qorunması, dil və səviyyə uyğunluğunun tapılması, motivasiya problemləri və yanlış mənbələrdən istifadə halları müasir dövrdə əsas problemlərdəndir.
Oxuyub anlama bacarığı insanın gündəlik informasiya qəbulunda, qərarvermə prosesində, ictimai və peşəkar fəaliyyətində uğur qazanmasında mühüm rol oynayır. Güclü oxuyub anlama qabiliyyəti olan insanlar daha tez adaptasiya olur, analitik və tənqidi düşüncəyə malik olur, cəmiyyətdə daha fəal və uğurlu fərdlərə çevrilirlər.
