Dünyanın coğrafi xəritəsində minlərlə yaşayış məntəqəsinin adı var və bu adlar heç də təsadüfi seçilmir. Hər bir şəhər, qəsəbə və ya kəndin adı bir tarix, bir yaddaş və bəzən də bir sirr daşıyır. Elm dilində bu adlara “oykonim” deyilir. Oykonimlər təkcə coğrafi obyektin adı olmaqdan çıxaraq, həmin ərazinin tarixi, mədəniyyəti, əhalisinin etnik tərkibi, hətta sosial və iqtisadi vəziyyəti barədə də dəyərli məlumatlar verir. Oykonimlərin öyrənilməsi dilçilik, tarix, coğrafiya və etnoqrafiya elmlərinin kəsişdiyi yerdə dayanan mühüm sahədir.
Oykonim Nədir?
Oykonim termini yunan dilindən gəlir: “oikos” – ev, məskən və “onyma” – ad sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Yəni, oykonim bir yaşayış məntəqəsinin – şəhər, qəsəbə, kənd, kəndçik, yurd və s. – adıdır. Oykonimlər coğrafi obyektlərin toponimləri (adları) sırasında xüsusi kateqoriya təşkil edir və sırf yaşayış məntəqələrinin adlarını ifadə edir.
Oykonimlər təkcə rəsmi adlar deyil, xalq arasında işlənən yerli adlar da bu kateqoriyaya daxildir. Bəzən bir yaşayış məntəqəsi müxtəlif dövrlərdə və fərqli icmalar tərəfindən müxtəlif oykonimlərlə adlandırılır. Oykonimlər, adətən, qədim və dərin köklərə sahibdir və bəzən uzun illər boyu dəyişmədən qorunub saxlanılır. Lakin bəzi hallarda siyasi, inzibati, ideoloji səbəblərlə bu adlar dəyişdirilə bilər.
Oykonimlərin Tarixi və Əhəmiyyəti
Tarix boyu insanlar yeni məskən saldıqda, ona ad vermiş, bu adı nəsildən-nəslə ötürmüşlər. Oykonimlər yerli əhalinin dil və şüurunda xüsusi yer tutur. Oykonimlərin əsas xüsusiyyəti – ərazinin tarixi, coğrafi xüsusiyyətləri, təbiət hadisələri, əhali qrupları, məşğuliyyət formaları və digər faktorlarla bağlı olmasıdır. Bəzən oykonimlər hökmdar, qəhrəman, müqəddəs şəxsiyyət və ya qəbilə adını, bəzən isə təbiət hadisəsini, yerin coğrafi quruluşunu, su, meşə, dağ, çay, düzənlik kimi təbii elementləri əks etdirir.
Azərbaycan ərazisində olan oykonimlər bu baxımdan olduqca zəngindir və min illərlə davam edən dövlətçilik, köçərilik, məskunlaşma, müxtəlif etnosların qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşıb. Oykonimlərin dəyişməsi də hər zaman sosial-siyasi proseslərin göstəricisi olmuşdur.
Oykonimlərin Təsnifatı və Mənşə Qaynaqları
Tarixi Mənşə
Oykonimlər tarixi baxımdan müxtəlif dövrlərə və etnik-mədəni qatlara bağlıdır. Bir qrup oykonimlər qədim türk, iran, ərəb, slavyan, monqol və s. dillərindən yaranmışdır. Digər tərəfdən, Azərbaycan toponimikasında xüsusilə türk və iran kökləri üstünlük təşkil edir.
Semantik Qruplar
Oykonimləri semantik baxımdan belə təsnif etmək mümkündür:
- Təbiətə aid oykonimlər: Göl, Dağ, Çay, Qışlaq, Meşə, Daşlı, Düz, Bağ, Ağsu və s.
- Şəxs adları ilə bağlı oykonimlər: Qara, Rüstəmli, İsmayıllı, Həsənabad, Səmədabad və s.
- Peşə və fəaliyyətlə bağlı oykonimlər: Kəhrizli (kəhriz ustası), Maldar, Dəmirçi və s.
- Hadisə və tarixi şəxsiyyətlə bağlı oykonimlər: Qələbə, Qurtuluş və s.
- Dini motivli oykonimlər: Pir, Ziyarətgah, Xanəgah və s.
Morfoloji və Leksik Qaynaqlar
Oykonimlərin yaradılmasında leksik və morfoloji qaydalar mühüm rol oynayır. Söz kökləri, şəkilçilər və müxtəlif dil qatlarından olan birləşmələr toponimlərin yaranmasında istifadə olunur. Oykonimlər bəzən bir neçə dildə, bir neçə tarixi mərhələdə formalaşa bilir.
Oykonimlərin Dilçilikdə Yeri və Araşdırılması
Oykonimika dilçilik elminin xüsusi sahəsidir. Burada tədqiqatçılar oykonimlərin mənşəyini, morfoloji quruluşunu, fonetik dəyişmələrini, semantik təbəqələnməsini, müxtəlif dillərarası təsirlərini araşdırır. Azərbaycanın böyük toponimika tədqiqatçıları (Q. Qeybullayev, F. Əlizadə, V. Zeynalov və s.) tərəfindən yüzlərlə oykonim sistemli şəkildə öyrənilib.
Oykonimlərin tədqiqi regionun tarixi, etnogenetik prosesi, miqrasiya yolları, sosial-siyasi dəyişikliklər barədə obyektiv və qiymətli məlumatlar verir.
Oykonimlər və Toponimika
Toponimika bütün coğrafi adların – yəni hidronim, oronim, oykonim, limnonim və s. – ümumi tədqiqi sahəsidir. Oykonimika isə yalnız yaşayış məntəqələrinin adlarının öyrənilməsi ilə məşğuldur. Hər bir toponim – hidronim (su obyektləri), oronim (dağ, təpə), limnonim (göl), fitonim (bitki adı), zoonim (heyvan adı) və oykonim öz semantik və funksional xüsusiyyətlərinə malikdir.
Oykonimlərin Azərbaycan Toponim Sistemində Yeri
Azərbaycan ərazisindəki oykonimlərin araşdırılması milli kimliyin, dilin, tarixin qorunması üçün olduqca vacibdir. Dövlət səviyyəsində oykonimika və toponimika məsələlərinə böyük önəm verilir. Son illər kənd, qəsəbə, şəhər adlarının bərpası, qədim adların yenidən aktuallaşdırılması bu sahədə müsbət tendensiyaların göstəricisidir.
Hazırda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası yanında Toponimika Komissiyası bu adların tədqiqi, qorunması və yeni adların verilməsi işində bilavasitə iştirak edir.
Oykonimlərin Dəyişməsi və Səbəbləri
Bəzən yaşayış məntəqələrinin adları siyasi, ideoloji, inzibati, coğrafi və digər səbəblərə görə dəyişdirilir. Azərbaycan tarixi boyunca bir sıra oykonimlər dəyişdirilmiş, ruslaşdırılmış və ya yenidən adlandırılmışdır. Bu proseslər təkcə tarixi fakt kimi deyil, həm də etno-mədəni, ictimai münasibətlərin göstəricisi kimi qiymətləndirilir.
Oykonimlərin bərpası və qədim adların yenidən gündəmə gətirilməsi milli-mənəvi irsin, tarixi yaddaşın qorunmasında xüsusi rol oynayır.
Oykonimlərin Müasir Dövrdə Əhəmiyyəti
Bu gün oykonimlər yalnız xəritələrdə və rəsmi sənədlərdə yox, turizm, marketinq, sosial media və müasir texnologiyalarda da geniş istifadə edilir. Oykonimlərin qorunması və düzgün tətbiqi regionun imici, iqtisadi inkişafı, mədəni irsinin tanıdılması baxımından da aktualdır.
Oykonimlər həm də etnolinqvistik identikliyin, milli kimliyin və dil yaddaşının əsas daşıyıcılarından biridir. Müxtəlif dillərdən keçmiş, dəyişmiş, qədim kökə malik oykonimlərin öyrənilməsi təkcə coğrafi deyil, həm də tarixi və mədəniyyət elmi baxımından xüsusi önəm kəsb edir.
Oykonimlər coğrafi adların, xüsusilə də yaşayış məntəqələrinin adlarının araşdırılması sahəsində mühüm yer tutur. Bu adlar xalqın tarixinin, dilinin, etnik yaddaşının və mədəniyyətinin qorunmasında, sosial və siyasi proseslərin izahında əvəzsiz rol oynayır. Azərbaycan oykonimləri ölkənin qədim dövlətçilik ənənələri, etnik müxtəlifliyi və dilinin zənginliyi ilə sıx bağlıdır. Oykonimlərin öyrənilməsi, qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi milli mədəniyyətin əsas istiqamətlərindən biridir.
Ən Çox Verilən Suallar
Oykonim bir yaşayış məntəqəsinin, şəhər, kənd, qəsəbə və ya digər coğrafi obyektlərin adıdır. Bu termin coğrafiyada və toponimikada məhz məskunlaşma yerlərinin adlarını göstərmək üçün istifadə edilir.
Oykonim termini əsasən coğrafiya, tarix, dilçilik və toponimika sahələrində işlədilir. Həmçinin bir çox dünya dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində qəbul olunub.
Oykonimlər əksər hallarda təbii-coğrafi şərait, tarixi hadisələr, etnik mənsubiyyət, şəxs adları və yerli xüsusiyyətlər əsasında formalaşır. Həmçinin dillərin və mədəniyyətlərin təsiri ilə dəyişə və inkişaf edə bilir.
Azərbaycanda ən çox rast gəlinən oykonimlər qədim türk, fars, ərəb, rus və yerli mənşəli adlardan ibarətdir. Ənənəvi olaraq ‘qala’, ‘dağ’, ‘çay’, ‘kənd’ kimi leksik elementlərdən istifadə edilir.
Toponim coğrafi obyektlərin ümumi adıdır (dağ, çay, göl və s.), oykonim isə konkret yaşayış məntəqələrinin adını bildirir. Bütün oykonimlər toponimdir, amma bütün toponimlər oykonim deyil.
Oykonimlərin araşdırılması ölkənin tarixi, etnik mənşəyi, dil təkamülü və coğrafi yerləşməsi barədə qiymətli məlumatlar verir. Bu tədqiqatlar həm də mədəni irsin qorunması üçün vacibdir.
Oykonimlər əsasən siyasi, tarixi, sosial dəyişikliklər zamanı – yeni dövr, hakimiyyət dəyişikliyi, müharibə və ya milli kimliyin gücləndirilməsi məqsədilə dəyişdirilə bilər.
Dünyada Paris, London, Moskva, Bakı, İstanbul kimi məşhur şəhər adları ən tanınmış oykonimlər sırasındadır. Bunların hər biri öz xalqının tarixi və mədəniyyəti ilə bağlıdır.
Çox vaxt oykonimlər milli və mədəni dəyər kimi qorunur, çünki onlar xalqın tarixinin, kökünün və adət-ənənəsinin bir hissəsidir. Onların dəyişdirilməsi yalnız zəruri hallarda həyata keçirilir.
Oykonimlərin mənası lüğətlər, arxiv sənədləri, tarixi mənbələr, əfsanələr və dilçilik araşdırmaları əsasında tədqiq edilir. Hər bir oykonim öz mənşəyinə və semantikasına görə fərqli şəkildə izah olunur.
