Azərbaycan dili və folklorunda tez-tez rast gəlinən qədim sözlərdən biri də “oylaq”dır. Bu ifadə sadə bir leksik vahid olmaqdan daha çox, tariximizin, etnoqrafiyamızın, köçəri mədəniyyətimizin canlı izlərini özündə yaşadır. Oylaq anlayışı xüsusilə Azərbaycan və ümumilikdə türk dünyasının çobançılıq və heyvandarlıq ənənələri ilə sıx bağlıdır.
Oylaq Nədir? – Əsas Anlayış və Etimologiya
Oylaq termini tarixi və coğrafi baxımdan əsasən türk dillərinə, xüsusən Azərbaycan, Qazax, Qırğız, türkmən, özbək və digər qardaş xalqların lüğətinə xasdır. Oylaq, ən geniş mənada köçəri və yarımköçəri həyat tərzi sürən icmaların, əsasən yaz və yay aylarında, mal-qara və qoyun sürülərini otarmaq üçün məskunlaşdığı mövsümi otlaq ərazisidir. Oylaq həm də müvəqqəti yaşayış məskəni, çoban və heyvandarlıq ailələrinin qurduğu yayla evi anlamını daşıyır. Bəzən oylaya “yaylaq” kimi də baxılır, amma terminlərin semantik fərqləri var. Yaylaq əsasən yüksək dağlıq ərazilərdəki otlaq sahələrinə deyilir, oylq isə daha geniş anlam kəsb edir və bəzən köçəri obanın bütövlükdə məskunlaşdığı əraziyə işarə edir.
Etimoloji baxımdan, “oylaq” sözünün kökü qədim türk dilində “oy” (oba, kənd, ailə, tayfa) və “laq/laqh” (yer, sahə) hissələrindən ibarətdir. Buradan da görmək olur ki, oylq məhz tayfa, oba və ya ailə məskəni kimi də işlədilə bilər.
Oylaq və Yaylaq Arasındakı Fərqlər
Azərbaycanda və ümumiyyətlə, türk dünyasında “yaylaq”, “oylaq”, “qışlaq”, “güzləq” kimi müxtəlif məskunlaşma və otlaq növləri mövcuddur. Oylaq yaz və yay aylarında, əsasən alçaq dağ ətəklərində və ya geniş düzənliklərdə yerləşir. Burada çobanlar və onların ailələri xüsusi qurulmuş alaçıqlarda və ya keçə çadırlarda yaşayır, mal-qara burada otarılır. Yaylaq isə nisbətən yüksək dağlarda yerləşən, havanın sərin və təmiz olduğu, yaz və yay aylarında heyvandarlıq üçün əlverişli olan xüsusi otlaq sahələridir. Oylaq bəzən elatın qısa müddətli dayanacaq yeri, yaylaq isə daha uzunmüddətli məskunlaşma məkanıdır.
Tarixi və Mədəni Kontekst
Oylaq anlayışı minillərlə Azərbaycan xalqının həyat tərzində, xüsusilə də köçəri və yarımköçəri elat icmalarında əsas rol oynamışdır. Hələ erkən orta əsrlərdən etibarən Qafqazda, Kiçik Asiyada, Orta Asiyada və Sibir bölgələrində yaşayan türklər və digər köçəri tayfalar hər mövsüm sürülərini yeni otlaq sahələrinə aparırdılar. Oylq bu dövrdə əsas məskunlaşma vahidlərindən biri kimi formalaşmışdır. Oylq yalnız təsərrüfat və yaşayış üçün yer deyil, həm də elatın sosial, mənəvi və mədəni həyatının mərkəzi hesab olunurdu. Bura elat məclisləri, toylar, şənliklər, dini ayinlər və müxtəlif folklor tədbirləri üçün də əhəmiyyətli məkan idi.
Oylaq və Heyvandarlıq
Heyvandarlıq Azərbaycan xalq təsərrüfatının əsası olduğundan, oylq da məhz bu peşənin təməl atributlarından biridir. Çoban ailələri, qoyun sürüləri, mal-qara, at və dəvə kimi heyvanlar ilin müəyyən dövrünü oylq adlanan məkanlarda keçirirdi. Burada təbii su mənbələri, münbit otlaq sahələri və rahat məskunlaşma imkanları prioritet sayılırdı. Hər oylq özünəməxsus adla adlanır, bəzən coğrafi əlamətlərə (Qaraoylaq, Sarıoylaq, Qızıloylaq) və ya obanın adətinə, məşhur şəxsin adına görə fərqlənirdi.
Oylaq Azərbaycan Toponimiyasında
Azərbaycanda bir çox kənd, məhəllə, dağ və düzənliklər “oylaq” toponimi ilə qeyd olunur. Məsələn, Quba, Şəki, Qəbələ, Tovuz və digər bölgələrdə müxtəlif oylq adları bu ərazilərin qədim elat mədəniyyətinin izlərini qoruyur. Eyni zamanda bu toponimlər folklor nümunələrində, nağıllarda, dastanlarda və aşıq poeziyasında da geniş şəkildə işlədilir.
Müasir Dildə Oylaq Anlayışı
Hazırda kənd yerlərində və bəzi bölgələrdə “oylaq” termini əsasən yayda qoyun və mal sürülərinin otarıldığı müvəqqəti yaşayış məkanı kimi işlədilir. Elat ailələri bir neçə aylıq bu ərazilərdə yaşayır, məhsul toplanandan sonra isə əsas yaşayış yerlərinə qayıdırlar. Oylq həm də bir çox Azərbaycan ailəsi üçün nostalji, köklərini xatırladan bir məna daşıyır.
Folklorda və Ədəbiyyatda Oylaq
Oylaq obrazı Azərbaycan folklorunda və klassik poeziyada geniş yer alır. Qədim aşıq şeirlərində, dastanlarda və xalq nağıllarında oylq bəzən azadlıq, bərəkət, xoşbəxtlik və ailə birliyi rəmzi kimi çıxış edir. Burada keçən həyat tərzi, çobanların gündəlik fəaliyyəti, təbiətə bağlılıq bədii şəkildə təsvir olunur.
Oylaqın Müasir İctimai Əhəmiyyəti
Baxmayaraq ki, müasir dövrdə şəhərsalma və məskunlaşma tendensiyaları üstünlük təşkil edir, Azərbaycan kənd yerlərində oylq anlayışı hələ də aktuallığını saxlayır. Ənənəvi təsərrüfat sahələri, milli dəyərlərin qorunması və turizmin inkişafı üçün bu termin və onunla bağlı yaşam tərzi mühüm rol oynayır.
Oylaq sözü Azərbaycan dilinin, etnoqrafiyasının və xalq yaddaşının canlı nümunəsidir. Tarixi köklərə söykənən bu ifadə elat həyat tərzinin, xalqımızın məişətinin, ailə dəyərlərinin və milli identitetinin bir hissəsidir. Müasir dövrdə də oylq termini dildə, folklorda və coğrafi adlarda yaşamağa davam edir. Oylq həm tarixi abidə, həm də mənəvi sərvət kimi gələcək nəsillərə ötürülməli dəyərdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Oylaq əsasən yaz-yay mövsümündə çoban və heyvandarlıq ailələrinin məskunlaşdığı, sürülərin otarıldığı müvəqqəti otlaq sahəsinə və yaşayış yerinə deyilir.
Oylaq daha çox alçaq dağ ətəklərində və düzənliklərdə yerləşir və qısa müddətli yaşayış üçün istifadə edilir, yaylaq isə yüksək dağlarda yerləşir və uzun müddətli otlaq və yaşayış məkanıdır.
Oylaq termini qədim türk dillərində ‘oy’ (oba, ailə) və ‘laq’ (yer) sözlərinin birləşməsindən yaranıb və oba, ailə məskəni anlamını daşıyır.
Bir çox Azərbaycan kənd, mahal və otlaq sahəsi ‘oylaq’ toponimi ilə adlandırılır və qədim elat mədəniyyətinin izlərini saxlayır.
Oylaqda çoban ailələri yay-yaz mövsümündə çadırlarda və ya alaçıqlarda yaşayır, heyvanlarını otarır və ənənəvi təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olurlar.
Azərbaycan folklorunda və aşıq poeziyasında oylaq azadlıq, bərəkət və ailə birliyi rəmzi kimi geniş yer tutur.
Bəli, müasir kənd yerlərində, xüsusən də heyvandarlığın geniş yayıldığı ərazilərdə oylaq anlayışı hələ də aktualdır.
Əsasən qoyun, mal-qara, at və bəzən dəvə kimi heyvanların yayda otarılması üçün oylq vacib məkan hesab olunur.
Oylaq yalnız təsərrüfat yox, həm də sosial-mədəni məkan, elatın birliyi, ailə və icma münasibətləri üçün mühüm yerdir.
Milli dəyərlərimizin qorunması, kənd təsərrüfatının inkişafı və folklorun yaşadılması oylaq sözünün və onun daşıdığı mədəniyyətin gələcək nəsillərə çatdırılması üçün vacibdir.
