Azərbaycan, türk və ümumiyyətlə islam-müsəlman ədəbiyyatında Məhəmməd Füzuli adı əbədiyaşar söz ustalığı, dərin fəlsəfi duyum və lirizmin simvoludur. Onun yaradıcılığına aid olan qəzəllər, məsnəvilər, müxtəlif janrlarda poetik irsi Şərq ədəbiyyatının zirvələrində qərar tutub. “Öylə sərməstəm ki” misrası ilə başlanan məşhur qəzəl Füzulinin poetik dünyasında xüsusi yer tutur. Bu şeirin hər misrası insan qəlbinə toxunan fəlsəfi, mistik və bədii çalarlarla zəngindir. “Öylə sərməstəm ki” ifadəsi yalnız sözlə deyil, dərin mənəvi məna, eşq fəlsəfəsi və insanın daxili aləmini əks etdirir.
Məhəmməd Füzuli: Şairin Portreti və Poeziyada Yeri
Məhəmməd Füzuli XVI əsrdə yaşamış, türk, ərəb və fars dillərində yazıb-yaratmış ən böyük klassik şairlərdən biridir. Onun poetik dünyası, lirikasının ruhu, insan və kainat haqqındakı düşüncələri əsrlər boyu tədqiqat mövzusu olub. Füzuli poetikasında aşiq və məşuq, həqiqi eşq, vəcd, sərməstlik (məstlik, sərxoşluq), insan ruhunun Allahla birləşməsi motivləri əsas yer tutur. Sufi poeziyası və təsəvvüf fəlsəfəsinin ruhunu daşıyan Füzuli lirikasında bədii məna çoxqatlılığı, sözün dərin məcazı, simvolikası və obrazlılığı açıq hiss olunur.
“Öylə Sərməstəm ki”: Qəzəlinin Strukturu və Əsas Mövzusu
Qəzəlin məşhur beyti belədir:
Öylə sərməstəm ki, idrâk etməzəm dünya nədir
Mən kiməm, saqi olan kimdir, meyü səra nədir
Bu misralar və bütövlükdə qəzəl insanın mistik sərxoşluq halını, eşq məstliyini, bu dünyadan ayrılıb mənəvi kamilliyə, ilahi vəhdətə yüksəlməsini təsvir edir. Burada sərməstlik sadəcə maddi məstlik deyil, sufi-fəlsəfi anlamda “həqiqət şərabından içmək”, yəni Tanrı eşqində özünü itirməkdir.
Qəzəlin əsas mövzuları:
- İlahi eşqdə sərməstlik və özündən getmə
- Dünya və nəfsin anlamını itirmək
- Həqiqət və idrak sərhədlərinin aşılıb yeni bir ruhi vəziyyətə çatmaq
- Aşiq, saqi (mey paylayan), mey və səra (meyin süzüldüyü qab) obrazlarının mistik və simvolik mə’nası
“Sərməstlik” və Sufi Poeziyası
“Sərməst” – sərxoş, məst, özündən getmiş deməkdir. Füzuli burada sərxoşluq obrazından təsəvvüf, sufi poeziyasında geniş işlənən bir simvol kimi istifadə edir. Sufi şairlərdə “mey” və “sərməstlik” adətən maddi içkinin deyil, ilahi eşqin metaforasıdır. Yəni, insan Allaha yaxınlaşdıqca öz “mən”ini itirir, dünyadan, idrakdan, şüurdan aralanır, həqiqət məstliyinə çatır.
Füzuli deyir ki, mən elə bir haldayam ki, dünya nədir, özüm kiməm, mey kimdən gəlir, paylayan kimdir – heç birini ayırd etmirəm. Bu, fəna (özündən keçmək), həqiqətdə əriyib yox olmaq, yəni sufi terminologiyasında “fənayi-fillah” mərtəbəsidir.
Bədii Simvollar və Obrazlar
Saqi
Qəzəldə “saqi” (mey paylayan) sufi şeirlərində ya məhəbbət, ya da ilahi vəcdi təmsil edir. Füzulidə saqi həm aşiqin sevgilisini, həm də Allahı, yəni ilahi nuru simvolizə edə bilər.
Mey və Səra
“Mey” (şərab) burada ilahi eşqin simvoludur. Füzuli üçün mey – nəfsin deyil, ruhun qidası, insanı maddi varlıqdan ayırıb kamil mənəvi aləmə çatdıran vasitədir. “Səra” (mey süzüldüyü qab) – bəzən bəşər varlığının və ya ürəyin rəmzi kimi yozulur.
Eşqin Mistikasında Özünü İtirmək
“Öylə sərməstəm ki, idrak etməzəm dünya nədir” – bu sətirlər sufi mistikasının əsas prinsiplərindən birinə – eşqin insanı öz fərdiyyətindən çıxarıb həqiqətə birləşdirməsinə işarədir. Burada insan “mən”ini unudub, sadəcə “eşq” olur, o həqiqətə qarışır. Füzulinin poetikasında məhz bu hal ən ali kamillik, insanın “əsl məqamı” kimi təqdim edilir.
Qəzəlin Ədəbiyyat və Mədəniyyətdə Yeri
Füzulinin bu qəzəli, ümumilikdə onun lirikasında bənzərsiz poetik nümunə sayılır. Bu şeirin misraları illər boyu klassik aşıq poeziyasında, təsəvvüf ədəbiyyatında, musiqi və məhəbbət dastanlarında geniş istifadə olunub. Bu qəzəl həm Azərbaycanda, həm Türkiyədə, həm də ümumtürk və islam coğrafiyasında ədəbi nümunə kimi ən çox səslənən və musiqiləşdirilən nümunələrdəndir.
Füzuli Poeziyasında Eşq və Sərməstlik
Füzuli üçün eşq – həyatın, poeziyanın və insan varlığının ən ali məqsədidir. O, bu eşqi bəzən məcazi, bəzən isə həqiqi (ilahi) mənada işlədərək insanı dünyadan, maddi məhəddudiyyətlərdən ayırıb ucalmağa çağırır. “Sərməstlik” bu yolda əldə olunan ruhani hal, vəcd, ən dərin məstlikdir. Füzuli üçün aşiqlik – dərd, ağrı, iztirab, amma eyni zamanda ruhun saflaşması və həqiqətə qovuşmasıdır.
“Öylə Sərməstəm ki” – Füzuli Qəzəlinin Dillərarası Təsiri
Füzulinin bu qəzəli yalnız Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, Osmanlı (Türkiyə), İran və ərəb şərqində də böyük nüfuz qazanıb. Şeirin dili, bədii obrazlar və fəlsəfi qatlar, sadəliyin içindəki dərinlik bu qəzəli Şərq poeziyasında ölməz etmişdir. Məşhur muğam ustadları, xanəndələr, klassik musiqi ifaçıları bu qəzəli tez-tez ifa etmiş, ona yeni bədii ruh bəxş etmişlər.
Qəzəlin Mətnindən Seçilmiş Misralar
Aşağıda Füzulinin həmin qəzəlindən bir neçə beyti təqdim edirik:
Öylə sərməstəm ki, idrâk etməzəm dünya nədir
Mən kiməm, saqi olan kimdir, meyü səra nədir
Dövrəyi-mehrin xəyalı gərçi yüzgün gəzsə də
Mən sarabım, hər kimin xəyalı varsa, səra nədir
Nəfisə bir arzu imiş, bi-ictima zəhri-fulad
Mən əsirim, qılsa özgə, qurtula, səra nədir
Bu misralar bir daha göstərir ki, Füzuli üçün sərməstlik – adi sərxoşluq deyil, eşq və ilahi həqiqət qarşısında öz “mən”indən keçməkdir.
Füzuli və Sərməstlik Ədəbi Nümunələrdə
Füzulidən sonra gələn bir çox klassik şairlər, o cümlədən Xətai, Nəsimi, Vaqif, Sabir, son dövrün modern şairləri də “sərməstlik”, “mey”, “saqi” obrazlarına müraciət ediblər. Bəzən Füzulinin bu qəzəlinə nəzirələr, təxmis və təxmisələr də yazılıb.
Füzulinin Qəzəlində Dil və Üslub
Füzuli həm qrammatik baxımdan, həm də lüğət və söz seçimi ilə klassik Şərq poeziyasının zəngin ənənəsini davam etdirir. “Öylə sərməstəm ki” misrasında işlənən türkcə, ərəb və fars mənşəli sözlərin vəhdəti Füzulinin poetik dilinin universallığını göstərir. Bu qəzəldə klassik şeir dili, aşıq təbiəti, musiqili ahəng və dərin mənəvi-fəlsəfi qat bir araya gəlir.
Qəzəlin Müasir Dövrdə Dəyərləndirilməsi
Bu qəzəl və Füzuli lirikasının bütövlükdə müasir dövrdə də böyük aktuallığı qalır. İnsan ruhunun azadlığı, mənəvi kamilliyə can atması, materializmdən uzaqlaşma və saf məhəbbət hissləri bu şeirdə universal dəyərlər kimi səslənir. Həm ədəbiyyat, həm də musiqi mühitində bu qəzələ müraciət edənlər, onu öz ruh halına, həyat fəlsəfəsinə uyğun yozurlar.
Məhəmməd Füzulinin “Öylə sərməstəm ki” qəzəli klassik Azərbaycan və Şərq poeziyasının ən dəyərli nümunələrindən biridir. Bu şeirdəki sərməstlik – ilahi eşqin, həqiqi sevginin, mistik və ruhani məstliyin poeziyada və insan ruhunda təcəssümüdür. Füzuli bu qəzəldə insanı “mən”indən keçməyə, kamil eşqə, ruhi azadlığa və həqiqətə səsləyir. Şeirin dili, bədii üslubu, fəlsəfi yükü onu nəsillər üçün ölməz etmişdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Füzulidə sərməstlik maddi sərxoşluq deyil, ilahi eşq və vəcd halıdır. Burada insan dünyanı, öz “mən”ini unudub, həqiqətə qovuşur.
Saqi – ilahi sevgini və həqiqəti verən varlıq, mey isə Tanrı eşqinin simvoludur. Onlar bədii-fəlsəfi obrazlardır.
Burada insan idrakı məhdudlaşır, maddi aləmdən və nəfsdən uzaqlaşıb ruhani aləmə, həqiqətə can atır.
İlahi eşq, insanın özündən keçməsi, həqiqətə çatmaq, aşiq-məşuq münasibətləri, mistik və sufi motivlər.
Azərbaycan, türk, fars, ərəb dillərində tanınır, klassik Şərq ədəbiyyatında zirvə hesab olunur.
Səra, meyin süzüldüyü qabdır, bəzən bəşər varlığını, bəzən insan qəlbini simvolizə edir.
Muğam, klassik şərq musiqisi, xanəndəlik və aşıq sənətində tez-tez ifa edilib.
Fənayi-fillah, insanın “mən”ini və maddi varlığını itirib, Allahda yox olması, həqiqətə çatması.
Bəli, bir çox klassik və müasir şairlər bu qəzələ nəzirə və təxmis yazmış, onu ədəbi ənənədə yaşatmışlar.
Ruhun azadlığı, insanın özünü və dünyanı aşması, həqiqi məhəbbət və mənəvi kamillik kimi dəyərləri əks etdirməsi.
