Oyma sənəti bəşər tarixinin ən qədim və zəngin sənət sahələrindən biridir. İnsanlar ilk çağlardan bəri müxtəlif materialları oyaraq düşüncələrini, dünyagörüşlərini, duyğularını və gündəlik həyatlarını təsvir ediblər. Oyma anlayışı təkcə bədii yaradıcılıqla məhdudlaşmır, həm də tarixi, mədəni və sosial baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu sənət vasitəsi ilə insanların həyat tərzi, inancları, mədəni inkişaf səviyyəsi və zövqləri haqqında zəngin məlumatlar əldə etmək mümkündür. Azərbaycan xalqının məişətində və incəsənətində də oyma xüsusi yer tutur. Oyma, nəinki bəzək elementi, həm də tarixin, mədəniyyətin, adət-ənənənin daşıyıcısı kimi çıxış edir.
Oyma Anlayışının Elmi və Terminoloji Tərifi
Oyma – materialın müəyyən hissələrinin çıxarılması və ya səthinin dərinləşdirilməsi yolu ilə fiqur, naxış, təsvir və ya yazı yaradılması prosesinə verilən ümumi addır. Ədəbiyyatda və sənətşünaslıqda “oyma” termini latınca “incisio”, ingiliscə “carving”, rusca “резьба” kimi ifadə olunur. Bu termin əsasən ağac, daş, sümük, metal, şüşə və digər bərk materiallarda tətbiq olunan işləmə üsuluna aid edilir. Oyma prosesində alətlərdən istifadə edilərək materialın müəyyən sahələri çıxarılır və istənilən forma əldə olunur. Burada həm ornament, həm də fiqur və ya relyef yaradıla bilər.
Oymanın Tarixi və Mənşəyi
Oyma sənətinin tarixi insanlığın yaranış dövründən başlayır. Qayaüstü təsvirlər, qədim mağara rəsmləri, totemlər və digər arxeoloji tapıntılar bunun ən parlaq sübutudur. İlk dövrlərdə insanlar daş və sümük alətlər vasitəsi ilə əşyaları oyur, onlara bəzək, simvol və ya mifoloji təsvirlər əlavə edirdilər. Mezolit və neolit dövrlərinə aid mədəniyyət nümunələri, həmçinin Qobustan və Kəmərli kimi Azərbaycan ərazisində tapılan qayaüstü rəsmlər oyma sənətinin qədimliyini nümayiş etdirir. Zaman keçdikcə oyma sənəti inkişaf etmiş, daha mürəkkəb texnika və üslublar formalaşmışdır. Antik Misir, Mezopotamiya, Yunanıstan, Roma, İran, Hindistan və Çin kimi sivilizasiyalarda oyma yüksək səviyyəyə çatıb və dini, dünyəvi, memarlıq və məişət əşyalarının bəzədilməsində geniş istifadə olunub.
Oymanın Növləri və Tətbiq Sahələri
Oyma sənəti müxtəlif növlərə və istiqamətlərə bölünür. Bu növlər material, texnika, istifadə sahəsi və bədii məqsədinə görə fərqlənir.
1. Ağac Oyma
Ağac oyma ən geniş yayılmış növdür. Bu texnika ilə mebel, məişət əşyaları, musiqi alətləri, qapı, pəncərə, məscid və məbəd elementləri, həmçinin oyuncaqlar bəzədilir. Azərbaycan oyma sənətində xüsusilə Şəki, Quba, Lahıc və Naxçıvan məktəbləri fərqlənir.
2. Daş Oyma
Daş oyma qədim məzar abidələri, başdaşıları, saray və məscid fasadları, abidə və heykəllərin hazırlanmasında mühüm rol oynayır. Azərbaycan memarlığında Şirvanşahlar sarayı, Qız qalası, Ordubad türbələri, həmçinin Qarabağ məscidlərinin bəzəkləri buna nümunədir.
3. Metal Oyma
Metal oyma əsasən bədii zinət əşyalarının, silahların, məişət və dini əşyaların üzərində həyata keçirilir. Gümüş, mis, bürünc və dəmir üzərində oyma texnikası ilə müxtəlif ornamentlər, yazılar və təsvirlər yaradılır.
4. Sümük və Fil Dişi Oyma
Ən incə oyma növlərindən biri də sümük və fil dişi üzərində aparılır. Bu növ oyma qədim dövrlərdən bəri dekorativ və ritual məqsədlərlə istifadə olunur.
5. Şüşə Oyma
Şüşə səthlərə xüsusi alətlərlə oyma edilərək bədii kompozisiyalar, yazılar və ornamentlər hazırlanır. Bu texnika bədii şüşəçilikdə geniş tətbiq edilir.
Oymanın Azərbaycan İncəsənətində Yeri və Rolu
Azərbaycan xalq sənətində oyma sənəti zəngin tarixə və böyük ənənəyə malikdir. Oyma təkcə bədii-estetik baxımdan deyil, həm də mədəni kimliyin, dini dünyagörüşün, fəlsəfi düşüncənin ifadəsi kimi çıxış edir. Xalq ustalarının yaratdığı oyma nümunələri milli ornamentika, simvolika və koloritlə zəngindir. Şəki xan sarayı, İçərişəhər, Quba və Lahıcın memarlıq abidələri, müxtəlif məscid və türbələr, xalq sənətkarlığının bədii nümunələri bu baxımdan misilsiz xəzinədir. Azərbaycan mebel ustaları, dulusçular, misgərlər, zinət əşyası hazırlayan ustalar arasında oyma sənəti daim yüksək qiymətləndirilib və inkişaf etdirilib.
Oymanın Texniki Prosesləri və Alətləri
Oyma işinin uğurlu olması üçün düzgün texnika və alətlərin seçilməsi əsas şərtdir. Müxtəlif materiallar üçün fərqli alətlər və yanaşmalar mövcuddur. Ağac oyma zamanı xəncər, bıçaq, balta, oyma qaşıqları, karandaş, cilalama alətləri və zımpara istifadə olunur. Daş oyma üçün dəmir alətlər, xüsusi çəkic və mişarlar, fil dişi və sümük üçün isə incə bıçaqlar, frezlər və cilalayıcılar tələb olunur. Metal oyma üçün çəkic, kəsici, frez və tur istifadə edilir. Hər alətin özünəməxsus istifadə qaydası və texniki özəlliyi var. Oyma prosesində dəqiqlik, səbr və peşəkarlıq əsas şərtdir.
Oymanın Bədii və Simvolik Əhəmiyyəti
Oyma sənətinin bədii və simvolik dəyəri çoxşaxəlidir. Oymanın əsas məqsədi materialın səthinə gözəllik, dərinlik və bədii məna verməkdir. Ornamentlər və fiqurlar vasitəsilə dini, mifoloji, fəlsəfi və məişət məzmunları əks olunur. Oyma ornamentləri – “butalı”, “xonça”, “gül”, “aypara”, “çəkic” və s. xalq sənətinin ayrılmaz hissəsidir. Onların hər biri özündə müəyyən simvolik mənalar daşıyır: bolluq, bərəkət, sonsuzluq, qoruyucu güc və s. Bu simvollar xalqın dünya görüşü və mənəvi dəyərləri ilə sıx bağlıdır.
Oymanın Müasir İncəsənətdə və Memarlıqda Tətbiqi
Müasir dövrdə oyma sənəti təkcə ənənəvi üsullarla deyil, həm də yeni texnologiyalarla həyata keçirilir. Lazer və kompüter dəzgahları, 3D modelləşdirmə proqramları oyma sənətinin sərhədlərini genişləndirib. Günümüzdə oyma interyer və eksteryer dizaynında, bədii obyektlərin, memarlıq elementlərinin, mebellərin, aksessuarların hazırlanmasında geniş tətbiq olunur. Müasir ustalar klassik texnikanı qorumaqla yanaşı, yenilikçi yanaşmalarla oyma sənətinə yeni nəfəs verirlər. Eyni zamanda, oyma sənətinə dair sərgilər, ustad dərsləri, sənət festivalları və beynəlxalq müsabiqələr onun əhəmiyyətini və populyarlığını artırır.
Oyma Sənətinin Azərbaycan Gəncliyi və Təhsilində Yeri
Oyma sənəti Azərbaycanın gənc nəsli arasında da maraq doğurur. Təhsil ocaqlarında, incəsənət kolleclərində, xalq sənətkarlığı mərkəzlərində oyma sənətinin öyrədilməsi və təbliği aparılır. Gənc ustalar ustad dərsləri, rəsm və oyma kurslarında bu sahənin incəliklərini öyrənir, bədii fantaziyalarını və texniki bacarıqlarını inkişaf etdirirlər. Bu, həm peşəkar sənətkarların, həm də məişətdə əl işləri ilə maraqlanan şəxslərin formalaşmasına şərait yaradır.
Oyma Sənətinin Qorunması və İnkişafı Problemləri
Zəngin ənənəyə malik olan oyma sənəti bəzi çağırışlarla da üzləşir. Əl işlərinin dəyərinin lazımi səviyyədə qiymətləndirilməməsi, sənətkarların azlığı, müasir texnologiyalara uyğunlaşma problemləri, bazar şəraitində əl işlərinin ucuz kütləvi məhsullarla əvəzlənməsi ən aktual problemlər sırasındadır. Buna baxmayaraq, dövlətin və müxtəlif təşkilatların dəstəyi ilə oyma sənətinin qorunması, ustaların sosial rifahının yaxşılaşdırılması və milli mədəniyyətin inkişafı istiqamətində mühüm addımlar atılır.
Oyma Sənətinin Gələcəyi və Əhəmiyyəti
Oyma sənətinin gələcəyi həm ənənə, həm də innovasiya əsasında inkişaf edir. Yeni texnologiyaların tətbiqi, rəqəmsal dizayn imkanlarının artırılması, sənət festivalları və beynəlxalq əməkdaşlıq oyma sənətini yaşadan əsas amillərdəndir. Azərbaycan oyma sənətinin gələcəyi milli ruh, yaradıcı yanaşma və yeni nəslin marağı ilə bağlıdır. Oyma, xalqımızın yaddaşında və gündəlik həyatında xüsusi yer tutmağa davam edəcək.
Oyma sənəti qədimdən bəri insanların bədii zövqünü, yaradıcı fantaziyasını və estetik duyumunu ifadə etmək üçün istifadə olunan ən dəyərli sənət sahələrindən biridir. Oyma, bəzək elementindən kənara çıxaraq, dərin tarixi, mədəni və simvolik məna daşıyır. Azərbaycan xalq sənətində oyma ənənələri nəsildən-nəslə ötürülüb, xalqın dünyagörüşünü və zəngin ruhunu əks etdirir. Müasir dövrdə bu sənət həm ənənəvi, həm də innovativ istiqamətlərdə inkişaf edir. Əl işlərinin, milli ornamentlərin və bədii kompozisiyaların yaşadılması üçün oyma sənətinin qorunması və inkişafı vacibdir. Oyma sənəti həm bədii, həm də praktiki baxımdan xalqın mədəni irsinin mühüm hissəsidir və gələcək nəsillərə çatdırılmalıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Oyma müxtəlif materialların – əsasən ağac, daş, metal, sümük, fil dişi və şüşənin səthinin xüsusi alətlərlə işlənməsi yolu ilə fiqur, ornament və ya yazı yaradılması sənətidir.
Oymanın əsas növləri ağac oyma, daş oyma, metal oyma, sümük və fil dişi oyma, həmçinin şüşə oyma hesab olunur. Hər növ materialın fiziki və bədii xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.
Oyma sənəti insanların daş dövründən bəri istifadə etdiyi ən qədim bədii yaradıcılıq formalarından biridir. Arxeoloji tapıntılar və qayaüstü təsvirlər bunun sübutudur.
Oyma üçün əsas alətlərə xəncər, bıçaq, oyma qaşıqları, mişar, çəkic, frez, tur və cilalayıcılar daxildir. Hər alətin istifadə sahəsi və texniki özəlliyi fərqlidir.
Azərbaycan oyma sənətində milli ornamentlər, simvolik təsvirlər və regional üslublar – Şəki, Quba, Lahıc məktəbləri xüsusi yer tutur. Məhsullar yerli materiallar və əl işləri ilə fərqlənir.
Oyma sənəti mebel, məişət əşyaları, memarlıq elementləri, zinət əşyaları, dini abidələr və müxtəlif bədii obyektlərin hazırlanmasında tətbiq olunur.
Oymanın əsas məqsədi materialın səthinə estetik gözəllik və məna verməkdir. Ornament və fiqurlar xalqın dünyagörüşü, adət-ənənəsi və dini inancları ilə bağlıdır.
Əsas problemlər sırasına əl işlərinin bazarda ucuz kütləvi məhsullarla əvəzlənməsi, ustaların azlığı, müasir texnologiyalara uyğunlaşma çətinlikləri daxildir.
Sənətin qorunması və inkişafı üçün ustad dərsləri, sərgilər, təhsil proqramları, dövlət dəstəyi və yeni texnologiyaların tətbiqi istiqamətində işlər görülür.
Oyma sənətinə başlamaq üçün əvvəlcə material və alətlərin xüsusiyyətləri öyrənilməli, texniki qaydalara əməl olunmalı və təcrübəli ustalardan bilik almaq məqsədəuyğundur.
