Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi çox zəngin və rəngarəngdir. Bir çox sözlər həm gündəlik məişətdə, həm də etnoqrafik, tarixi və folkloristik kontekstdə müxtəlif məna çalarları qazanır. Bu baxımdan, “oymaq” sözü həm “kəsmək, dəlik açmaq” kimi hərəkəti, həm də məişət əşyasını, qab və ya qədim alətləri ifadə edən söz kimi müxtəlif mənbələrdə rast gəlinir. Xüsusilə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, türk dillərinin tarixi və dialektlərində “oymaq” sözünün “oyulmuş qab”, “ağacdan və ya gildən hazırlanmış əşya”, “məişət aləti” mənası geniş yayılıb.
Oymaq Sözünün Əsas Mənaları
Lüğəvi Mənalar və Köklər
“Oymaq” felinin lüğəvi kökü “oy” kökündən gəlir və qədim türk dillərində “kəsmək, qazmaq, dəlik açmaq” mənasını verir. Zamanla bu söz həm fel, həm də isim kimi müxtəlif semantik təbəqələr qazanıb. Azərbaycan dilində “oymaq” həm “bir şeyi dəlik etmək, içini boşaltmaq, kəsmək” hərəkətini, həm də həmin hərəkət nəticəsində ortaya çıxan məhsulu – yəni “oyulmuş, hazırlanmış əşyanı” bildirə bilər.
Dialektlərdə və Xalq Dilində
Çox vaxt Azərbaycan bölgələrinin ləhcələrində və el arasında “oymaq” dedikdə, ağacdan və ya gildən, bəzən də daşdan xüsusi alətlərlə hazırlanmış qablar, çömçələr, kasalar, su qabları, yağ üçün saxlama vasitələri, çörək və ya pendir üçün saxlanılan oyuq qablar nəzərdə tutulur. Belə əşyalar adətən kənd təsərrüfatı həyatında, ailə məişətində, bayram və mərasimlərdə istifadə olunub. Bu məna, yazılı mənbələrdə çox nadir hallarda rast gəlinir, lakin sözlü ədəbiyyatda, atalar sözlərində və folklor nümunələrində geniş yayılıb.
Tarixi və Etnoqrafik Aspektlər
Qədim Türk Dünyasında və Azərbaycan Xalq Mədəniyyətində
Tarixi mənbələr göstərir ki, “oymaq” sözünün “qab, əşya, məişət aləti” mənasında istifadəsi həm qədim türk toplumlarında, həm də Azərbaycan kəndlərində rast gəlinib. Ənənəvi sənətkarlıqda ağacdan və ya gildən xüsusi alətlərlə “oyulan” qablar, məişət üçün əşyalar hazırlanırdı. Bu qablar əsasən kənd məişətinin ayrılmaz hissəsi idi və çox vaxt “oyma” adlandırılırdı.
Məsələn:
- Qədim yaylaqlarda “oymaq” sözünü yaşlılar “süd üçün oyulmuş taxta qab”, “pendir üçün gil qab” və ya “çömçə” mənasında işlədirdilər.
- Bəzi kəndlərdə “oymaq” dedikdə, “ağacdan hazırlanmış kiçik kəsik və oyuq qab” başa düşülürdü.
- Əsasən duz, yağ, süd və su kimi məişət məhsulları bu cür “oymaqlarda” saxlanılırdı.
Folklorda və Atalar Sözlərində
Azərbaycan atalar sözlərində və xalq deyimlərində də “oymaq” əşya mənasında işlədilmişdir. Məsələn:
“Oymaqda su qalmaz, su daima axar.”
Bu cür deyimlər xalqın gündəlik həyatında və məişətində bu əşyanın rolunu göstərir.
Oymaq Alətləri və İstehsal Texnologiyası
“Oymaq” yalnız ağacdan deyil, həm də gildən, bəzən daşdan xüsusi texnika ilə hazırlanırdı. Usta və sənətkarlar uzun illər bu sənət növü ilə məşğul olmuş, öz işlərini nəsildən-nəslə ötürmüşlər. Əl əməyinin və təbiətin harmoniyasından yaranan bu əşyalar yalnız məişət üçün deyil, bəzən bədii məqsədlərlə də istifadə olunub.
İstehsal Prosesi
- Ağac seçimi və hazırlanması.
- Xüsusi dəzgah və bıçaqlar vasitəsilə ağacın içinin oyulması.
- Qab formasının verilməsi və səthinin hamarlanması.
- Bəzən naxış və ornamentlərlə bəzədilməsi.
Müasir Dildə və Mədəniyyətdə
Hazırda “oymaq” mənası gündəlik dildə az işlənir, amma etnoqrafik araşdırmalarda, kənd təsərrüfatı muzeylərində, folklor nümunələrində, xalq arasında və bəzi dialektlərdə yaşamaqdadır.
Müasir Azərbaycan Dilində və Terminologiyada “Oymaq” Sözünün Yeri
Azərbaycan dilinin əsas lüğətində “oymaq” sözünün ən çox rast gəlinən mənası “kəsmək, dəlik açmaq” olsa da, tarixi və regional mənalar bu sözün zənginliyini göstərir. Bu söz müasir elmi və bədii ədəbiyyatda da bir sıra metaforik mənalar kəsb edə bilər. Eyni zamanda, etnoqrafik tədqiqatlarda “oymaq” xüsusi məişət əşyası, qədim qab, sənət nümunəsi kimi təqdim edilir.
Maraqlı Faktlar və Folklor Nümunələri
- Azərbaycanın Şəki, Quba, Qax, Zaqatala kimi bölgələrində “oymaq” sözü ilə bağlı bir çox folklor nümunəsi, qədim əşyalar, məişət avadanlıqları muzeylərdə qorunub saxlanılır.
- Bəzi ailələrdə hələ də bu cür oyulmuş qablar, xatirə və rəmzi əşya kimi saxlanır.
- Müasir sənətkarlar bədii oyma sənəti ilə məşğul olur və bu ənənəni davam etdirirlər.
“Oymaq” sözü Azərbaycan dilinin zəngin lüğət qatlarından biridir və təkcə hərəkət və tayfa mənası ilə deyil, həm də qədim məişət aləti, əşya, qab, çömçə mənası ilə xalq yaddaşında yaşamaqdadır. Bu sözün tarixdə və folklorda qalması həm dilimizin, həm də mədəniyyətimizin zənginliyini əks etdirir. Bu cür sözlər milli kimliyin və mənəvi irsin qorunması baxımından da böyük əhəmiyyət daşıyır.
Ən Çox Verilən Suallar
Oymaq sözünün ən qədim mənası kəsmək, dəlik açmaq və eyni zamanda ağacdan və ya gildən hazırlanmış oyulmuş məişət əşyasıdır.
Oymaq, əsasən ağacdan, gildən və bəzən daşdan hazırlanmış qədim məişət qabı və ya aləti deməkdir.
Əsasən süd, pendir, yağ, su və digər kənd məhsullarının saxlanması və paylanması üçün istifadə edilirdi.
Azərbaycanın Şəki, Qax, Zaqatala, Quba və digər bölgələrinin kəndlərində oymaq sözü əşya mənasında geniş yayılıb.
Oymaq həm əşya, həm də fel kimi işlədilir (kəsmək, dəlik açmaq), oyuq isə bir əşyanın içinin boşluğudur.
Bəli, oymaq həmçinin tayfa, qohumluq qrupu və kəsmək hərəkəti mənalarında işlədilir.
Əsasən etnoqrafik muzeylərdə, bəzi kənd ailələrində və kolleksiyaçıların əlində qorunur.
Bəli, bəzi ustalar və sənətkarlar ağac oyma sənətini yaşadır və dekorativ əşyalar hazırlayırlar.
Müasir dildə az işlənir, amma folklorda, dialektlərdə və etnoqrafik tədqiqatlarda rast gəlinir.
Oyuq, oyma, oymalı qab, oyma sənəti kimi törəmə sözlər var və bunlar eyni semantik qrupla bağlıdır.
