Öymək Sözünün Mənası: Tarixi, Dilçilik İzahlı Təhlili

Azərbaycan dili zəngin söz ehtiyatı və çoxqatlı mənaları ilə seçilir. Bu zənginlik içərisində “öymək” sözü həm gündəlik danışıqda, həm də ədəbi üslubda özünəməxsus yer tutur. “Öymək” sözü, əsasən, bir şəxsi, hadisəni, əşyanı və ya hər hansı bir xüsusiyyəti tərifləmək, yüksək qiymətləndirmək və dəyərləndirmək anlamında işlədilir. Öymək yalnız sözlə edilən bir hərəkət deyil. O, eyni zamanda insanın daxili hisslərinin, qarşı tərəfə olan hörmətinin və heyranlığının ifadəsidir. Tarix boyu insanların bir-birinə qarşı münasibətində, ədəbiyyatda, mədəniyyətimizdə və gündəlik həyatımızda öymək mühüm bir ünsiyyət vasitəsi olub.

Lüğəvi izah

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “öymək” sözü belə izah olunur:

• Tərifləmək, yüksək qiymətləndirmək.
• Qəhrəmanlıq, gözəl xüsusiyyət və nailiyyətləri vurğulamaq.
• İnsan və ya hadisənin müsbət tərəflərini ön plana çıxarmaq.

Məsələn:

• “O, dostunu hər zaman hamının yanında öyürdü.”
• “Şair öz əsərlərində Vətəni öyməkdən qürur duyurdu.”

Bu söz bəzən məcazi mənada da işlədilir. Məsələn, təbiət hadisələrini və ya hissləri öymək — “Günəşin parlaqlığını öydü” kimi.

Etimoloji (mənşə) araşdırma

“Öymək” sözü köklü türk dillərinə aiddir. Qədim türk dilində “öy” kökü yüksəltmək, yüksək dəyərlə ifadə etmək, mədh etmək mənasında işlənmişdir. Orxon-Yenisey abidələrində “öy” kök formasında qəhrəmanlıq və igidliyi tərifləmək mənasında yer alır.

Məsələn, Orxon yazılarında hökmdarların və sərkərdələrin qəhrəmanlıqları, xalq üçün gördükləri işlər “öy” kökü ilə təsvir edilir. Bu, sözün qədimdən ictimai hörmət və dəyər ifadəsi olduğunu göstərir.

Öymək və tərif etmək fərqi

Hər nə qədər “öymək” və “tərif etmək” sinonim kimi istifadə olunsa da, aralarında incə üslubi fərqlər var:

• Tərif etmək — adi bəyənmə və razılıq ifadəsidir.
• Öymək — bəzən iftixar və heyranlıq hissi ilə, daha yüksək emosional səviyyədə edilən tərifdir.

Məsələn:

• Tərif: “O, yaxşı oxuyur.”
• Öymək: “O, elə gözəl və fəxrlə oxuyur ki, hamı heyran qalır.”

Bu fərq dilin üslubunda, emosional yükündə və ifadə gücündə özünü göstərir.

Öyməyin psixoloji təsiri

Psixologiyada öymək müsbət gücləndirmə (positive reinforcement) üsulu kimi qəbul edilir. İnsanlar başqaları tərəfindən qiymətləndirildikdə, bu, onların motivasiyasını artırır və özünəinamını möhkəmləndirir.

Araşdırmalara görə:

• Səmimi öymək insanların iş performansını 20-30% artırır.
• Uşaqların təhsil prosesində öyülməsi onların öyrənmə həvəsini gücləndirir.
• İş yerində rəhbərin əməkdaşını öyməsi kollektivdə müsbət iş atmosferi yaradır.

Lakin psixoloqlar xəbərdarlıq edir ki, həddindən artıq və əsassız öymək insanlarda real olmayan özünəinam və eqo formalaşdıra bilər.

Ədəbi dildə öymək

Azərbaycan ədəbiyyatında “öymək” sözünə çox rast gəlinir. Xalq dastanlarında qəhrəmanlar, igidlər, şairlər və vətənpərvər insanlar öyülür. Məsələn, “Koroğlu” dastanında qəhrəmanın igidliyi, mərdliyi və ədaləti tez-tez öyülür.

Şeir və nəsrdə öymək bədii təsvir vasitəsi kimi işlədilir. Şairlər sevdiyi insanı, təbiəti, yurdu və ya yüksək dəyərləri öyərək oxucunun emosiyalarına təsir göstərirlər.

Öyməyin mədəni kontekstdə rolu

Azərbaycan mədəniyyətində öymək hörmət və dəyər ifadəsi kimi qəbul olunur. Böyüklərin əməklərini, qəhrəmanların igidliyini, sənətkarların yaradıcılığını öymək xalqımızın ənənələrində dərin kök salıb.

Xalq mahnılarında və atalar sözlərində də bu anlayışa rast gəlinir:

• “Yaxşını öy, yamanı söylə.” — yaxşı insanın yaxşı işlərini təqdir etmək lazımdır.

Öyməyin sosial münasibətlərdə yeri

Sosial həyatımızda öymək münasibətləri möhkəmləndirir.

• Ailədə — valideynin övladını öyməsi onun özünəinamını artırır.
• İş mühitində — əməkdaşların nailiyyətlərinin öyülməsi motivasiyanı yüksəldir.
• Təhsil sahəsində — müəllimin şagirdlərini öyməsi onların öyrənmə həvəsini gücləndirir.

Öyməyin yanlış istifadəsi

Bəzən öymək yalançı tərif formasında işlədilir ki, buna yalançı mədh deyilir. Bu, səmimiyyətsiz olduğu üçün qarşı tərəfdə inamsızlıq yaradır. Ədəbiyyatda belə hallara “yalançı tərif” və ya “yalançı öymə” kimi yanaşılır.

Nümunə cümlələr

• Müəllim dərsi əla izah edən şagirdini hamının yanında öydü.
• Kənd camaatı onun xeyirxah əməllərini öyürdü.
• Qəzet idmançının beynəlxalq uğurlarını öydü.
• O, dostunun sədaqətini hər yerdə öyərdi.
• Şair əsərlərində təbiətin gözəlliklərini öyürdü.

Sinonim və antonimlər

Sinonimlər: tərifləmək, mədh etmək, vəsf etmək, yüksəltmək.
Antonimlər: pisləmək, tənqid etmək, danlamaq, alçaltmaq.

“Öymək” sözü Azərbaycan dilində yalnız adi tərif deyil, həm də emosional, mədəni və psixoloji dəyər daşıyan bir anlayışdır. Bu söz, əsrlər boyu xalqımızın ədəbi, mədəni və gündəlik danışıq mühitində xüsusi yer tutub. Öymək, yalnız başqasının gördüyü işə qiymət vermək deyil, həm də həmin əməyin arxasında dayanan zəhməti, sədaqəti, bacarığı və insan keyfiyyətlərini önə çıxarmaqdır.

Doğru zamanda və səmimi şəkildə edilən öymək, insanları ruhlandırır, onların daxili motivasiyasını gücləndirir və yeni uğurlar əldə etməyə sövq edir. Bu, həm fərdi münasibətlərdə, həm də kollektiv mühitdə qarşılıqlı hörmətin və inamın bərqərar olmasına kömək edir. Ailədə valideynin övladını öyməsi onun özünəinamını artırır, məktəbdə müəllimin şagirdi öyməsi təhsil motivasiyasını gücləndirir, iş mühitində rəhbərin əməkdaşını öyməsi isə məhsuldarlığı və işgüzarlığı artırır. Bundan əlavə, öymək, cəmiyyətdə birlik və həmrəylik hissini möhkəmləndirən mənəvi bağlardan biridir. Tarixi və ədəbi nümunələr göstərir ki, xalq qəhrəmanları, sənətkarlar, elm adamları və xeyriyyəçilər haqqında yazılmış əsərlər onların müsbət tərəflərinin öyülməsi üzərində qurulub. Bu, gələcək nəsillər üçün nümunə yaradır və dəyərlərin qorunub saxlanmasına xidmət edir.

Ən Çox Verilən Suallar