Oyrat sülaləsi türk-moğol mənşəli tayfa ittifaqlarından biri olaraq dünya tarixinin ən maraqlı səhifələrindən birini təşkil edir. Oyratlar həm siyasi, həm də mədəni baxımdan Orta Asiyada, Şərqi Türküstanda, Monqolustan və Sibiriyada mühüm rol oynamış, bir sıra böyük dövlətlərin və xanlıqların formalaşmasında əsas qüvvəyə çevrilmişdir. Onların adı təkcə tarixi hadisələrdə deyil, həm də mədəniyyət, ədəbiyyat, folklor və etnoqrafiyada geniş iz buraxmışdır. Oyrat sülaləsi və ondan törəyən siyasi hakimiyyətlər Orta əsrlərdən Yeni dövrə qədər uzun müddət öz təsirini göstərmiş, çoxşaxəli irsi ilə türk və monqol xalqlarının tarixində unudulmaz iz qoymuşdur.
Oyratların Mənşəyi və Etnogenezi
Oyrat adı qədim türk və monqol qaynaqlarında tez-tez rast gəlinən etnonimlərdən biridir. Əksər tarixçilərin fikrincə, “oyrat” termini qədim monqol dilində “müttəfiq”, “birlikdə olanlar” və ya “dörd” anlamına gəlir. Bəzi mənbələrdə isə bu adın, “dörd tayfa” anlamı daşıdığı bildirilir və Oyrat konfederasiyasının dörd əsas qəbilədən ibarət olduğu göstərilir. Oyratların etnogenezi əsasən Sibir, Altay, Çin və Mərkəzi Asiya çöllərində yaşayan qədim türk və monqol tayfa birliklərinin qarışması nəticəsində formalaşmışdır. Onların ən yaxın qohumları Dörböt, Xoşut, Torgut, Baatut və digər subetnoslardır.
Oyratların Tarixi Səhnəyə Çıxışı
Oyratların tarixi səhnəyə çıxışı ilk dəfə XIII əsrdə, Çingizxanın monqol tayfa ittifaqlarını birləşdirməsi dövründə qeyd olunur. Oyratlar əvvəlcə Çingizxanın müttəfiqi, daha sonra isə onun imperiyasına qarşı çıxan qüvvə kimi tarixi mənbələrdə göstərilmişdir. Orta əsr mənbələrinə görə, oyratlar əsasən monqol tayfa ittifaqının qərb cinahında yerləşmiş və müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərmişlər. XIV-XV əsrlərdə isə onlar öz siyasi müstəqilliyini daha da gücləndirmiş, böyük tayfa ittifaqı yaradaraq geniş əraziləri nəzarətə götürmüşlər.
Oyrat Sülaləsinin Siyasi Gücü və Dövlətçiliyi
Oyratların ən mühüm tarixi mərhələsi XV əsrdən başlayaraq “Dörvöd Oyrat”, “Züüngar xanlığı” və digər dövlət qurumlarının formalaşması ilə əlaqələndirilir. Oyratlar Çinin şimal-qərbindən Volqa çayına, Altay və Qazaxıstan çöllərinə qədər geniş bir ərazidə hakimiyyət qurmuşlar. Ən güclü dövrlərində Züüngar xanlığı bütün Orta Asiya üçün təhlükəli bir qüvvəyə çevrilmiş, Sibir türkləri, Qazax xanlıqları, Rusiya, Çinq imperiyası və Tibetlə sıx münasibətlər qurmuş, çoxsaylı müharibələr və siyasi ittifaqlarda iştirak etmişdir.
Oyrat sülaləsinin ən tanınmış hökmdarları Esen Taishi, Galdan Boşoqtu xan, Tsewang Rabtan kimi güclü və islahatçı liderlər olub. Onların dövründə dövlət idarəçiliyi, hərbi təşkilatçılıq, iqtisadi və ticarət əlaqələri, dini və mədəni həyat mühüm inkişaf mərhələsi keçmişdir.
Oyratların İqtisadiyyatı və Sosial Quruluşu
Oyratlar əsasən köçəri həyat tərzi sürən maldar tayfalar kimi tanınırdılar. Onların əsas məşğuliyyəti atçılıq, qoyunçuluq, dəvə və iribuynuzlu maldarlıq idi. Əraziyə uyğun olaraq ovçuluq və balıqçılıq da yayılmışdı. Oyratların sosial quruluşu monqol köçəri cəmiyyətinə uyğun olaraq xan, noyon, bəylər və adi tayfa üzvləri arasında bölünürdü. Xan ailəsi və əsas soylar hərbi və siyasi elita rolunu oynayırdı. Tayfa konfransları, el şuraları və ağsaqqallar məclisi sosial həyatın tənzimlənməsində mühüm rol oynayırdı.
Oyratların Mədəniyyəti, Dili və Ədəbiyyatı
Oyratların zəngin mədəni irsi və yazılı ənənələri vardır. Oyrat dili qədim monqol dilinin dialektlərindən biri kimi formalaşmış və uzun müddət “oyrat əlifbası” (klasik monqol qrafikası) ilə yazılmışdır. Ən məşhur yazılı abidələri arasında “Janggar” dastanı xüsusi yer tutur. Bu dastan monqol və oyrat mədəniyyətinin ən ali bədii nümunələrindən biri sayılır və Orta Asiya, Volqaboyu, Çin və Rusiya türkləri arasında da populyarlıq qazanmışdır.
Oyrat mədəniyyəti dini və fəlsəfi baxımdan həm buddizm, həm də şamanizm elementləri ilə zəngin olub. Oyrat rahibləri, şamanları, aşıqları və dastançıları, həmçinin sənətkarları öz yaradıcılıqları ilə regionda tanınırdılar.
Oyratların Dini İnancları və Ənənələri
Oyratlarda dini dünya görüşü əsasən buddizm və şamanizmlə əlaqələndirilir. XVI əsrdən etibarən Tibet buddizminin təsiri ilə lamaizm oyratlar arasında yayılıb, monasterlər, dini məktəblər, müqəddəs yerlər yaradılıb. Bununla yanaşı, qədim şaman adətləri, təbiət kultu, ulu əcdadların ruhlarına inam və mərasimlər hələ uzun müddət qorunub saxlanılmışdır.
Oyratların Orta Asiya və Qafqazda Tarixi Rolü
Oyratlar təkcə Orta Asiyada deyil, Qafqaz və İran ərazisində də mühüm hadisələrin iştirakçısı olublar. Xüsusilə Səfəvilər dövründə, Qazax və Qaraqalpaq xanlıqlarının yaranmasında, Dağıstan, Şirvan və Azərbaycan bölgələrində hərbi-siyasi proseslərdə oyrat dəstələri aktiv iştirak ediblər. Oyratlar, həm də Volqa boyu torpaqlarında, Kalmık və Torgut xanlıqlarının yaranmasında əsas etnik-siyasi baza rolunu oynamışdır.
Oyrat Sülaləsinin Sənətkarlığı və Memarlığı
Oyratların maddi-mədəni irsi – yurt (çadır) memarlığı, zərgərlik, dəri və taxta sənətkarlığı, musiqi alətləri və geyim mədəniyyəti ilə seçilir. Oyrat ornamentləri, naxışları və xalçaçılıq nümunələri Orta Asiya dekorativ-tətbiqi sənətində xüsusi yer tutur. Onların çadırları, ibadətgahları və qəbirləri bədii memarlıq abidələri kimi qorunur.
Oyratların Zəifləməsi və Sülalənin Sonu
XVIII əsrin ikinci yarısında Züüngar xanlığının Çinq imperiyası tərəfindən məğlub edilməsi, epidemiya, daxili münaqişələr və böyük köçlər nəticəsində oyrat sülaləsi zəiflədi və parçalandı. Kalmık və torgutların bir hissəsi Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı, digər hissələr isə Çin, Qazaxıstan, Sibir, Tibet və Monqolustanda məskunlaşdı. Siyasi baxımdan oyrat dövlətçiliyi süqut etsə də, onların mədəniyyəti, folkloru və dil irsi bu gün də müxtəlif xalqların yaddaşında və həyatında yaşayır.
Oyrat sülaləsi Türk-Monqol tarixinin ən əzəmətli və təsirli etnos-siyasi birliyidir. Onların tarixi həm dövlətçilik ənənələrinin inkişafında, həm də mədəni irsin formalaşmasında xüsusi yer tutur. Oyratların hərbi-siyasi gücü, dini və mədəni zənginliyi, ədəbi və sənətkarlıq nümunələri bu gün də bir çox türk və monqol xalqlarının ortaq yaddaşında yaşayır. Oyrat adı həm qəhrəmanlıq, həm də yenilikçilik simvolu kimi dəyərləndirilir. Onların irsi araşdırıldıqca, Türk və Asiya tarixinin indiyədək az öyrənilmiş sahələrinə yeni işıq salınır. Oyrat sülaləsi bəşəriyyətin ortaq mədəni xəzinəsində həmişə seçilən, öyrənilən və qiymətləndirilən fenomen olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Oyrat sülaləsi qədim türk-monqol mənşəli tayfa ittifaqlarından biridir. Onlar əsasən Orta Asiya, Sibir, Monqolustan, Çin və Şərqi Türküstan ərazilərində siyasi və mədəni hakimiyyət qurmuşlar.
Oyratlar XIII əsrdən etibarən monqol tayfa ittifaqlarının tərkibində siyasi gücə malik olmuş, XV əsrdən isə müstəqil dövlət qurumları yaradaraq regionun aparıcı qüvvəsinə çevrilmişlər.
Oyratların ən güclü dövlətləri Dörvöd Oyrat, Züüngar xanlığı, Kalmık və Torgut xanlıqları olmuşdur. Xüsusilə Züüngar xanlığı XVI-XVIII əsrlərdə Orta Asiyada aparıcı siyasi qüvvə idi.
Esen Taishi, Galdan Boşoqtu xan, Tsewang Rabtan və Amursana kimi hökmdarlar oyrat sülaləsinin ən parlaq liderləri sayılır. Onlar dövlət idarəçiliyi, hərb və mədəniyyətdə iz qoyublar.
Oyratlar əsasən köçəri maldarlıq, atçılıq, qoyunçuluq, ovçuluq və müəyyən qədər ticarət və sənətkarlıqla məşğul olublar.
Oyrat dili qədim monqol dilinin dialektlərindən olub və “oyrat əlifbası” ilə yazılıb. Ən məşhur ədəbi abidələri isə “Janggar” dastanıdır.
Oyratlar əvvəlcə şamanizmə, sonralar isə lamaist buddizmə inanırdılar. Lamaizm XVI əsrdən geniş yayılmış, dini mərkəzlər və monastırlar yaradılmışdır.
Oyrat dəstələri Səfəvilər dövründə, Qazax xanlığında və Azərbaycan ərazilərində hərbi-siyasi hadisələrdə iştirak etmiş, bəzi bölgələrdə tayfa və hərbi birliklər formalaşdırmışdır.
Oyratların çadır memarlığı, zərgərlik, dəri və taxta işləri, musiqi və xalçaçılıq nümunələri Orta Asiya dekorativ-tətbiqi sənətində xüsusi yer tutur.
Çinq imperiyasının hücumları, daxili qarşıdurmalar, epidemiyalar və böyük köçlər nəticəsində Züüngar xanlığı süqut edib, oyrat sülaləsi siyasi cəhətdən zəifləyib. Lakin onların mədəni və etnik irsi günümüzədək davam edir.
