Öyümək Anlayışı: Fizioloji Prosesi, Tibbi Əhəmiyyəti

Öyümək sözü Azərbaycan dilində əsasən qusmadan öncə yaranan spesifik narahatlıq və ya refleks halı kimi işlədilir. Həm məişət, həm də tibbi dildə bu ifadə insan və heyvan orqanizmində müşahidə olunan və qusma hərəkətindən əvvəl baş verən tipik vəziyyəti bildirir. Öyümək, adətən, mədədə olan narahatlıq, sinənin yuxarı hissəsində yanma, boğazda gərilmə, ağız boşluğunda suyun artması və bəzi hallarda spazmlar və reflektor hərəkətlərlə xarakterizə olunur. Bu proses insanın özünü pis hiss etməsi, ürəkbulanma, zəiflik və tərləmə kimi əlamətlərlə müşayiət oluna bilər.

Tibbi lüğətlərdə öyümək “qusmadan əvvəl bədən və mədə əzələlərinin iradi və qeyri-iradi yığılması, yemək borusu və mədə əzələlərinin refleks fəaliyyəti” kimi təsvir edilir. İnsan orqanizmində bu proses əsasən mədə-bağırsaq traktının, sinir sisteminin və beyin mərkəzlərinin birgə fəaliyyəti nəticəsində baş verir. Hər bir insan həyatında az və ya çox dərəcədə öyümə hissini yaşayır və bu, bəzən normal fizioloji reaksiya, bəzən isə ciddi xəstəliklərin simptomu ola bilər.

Öyümək halı adətən qida zəhərlənməsi, viral və bakterial infeksiyalar, həzm sisteminin pozğunluqları, hamiləlik, stress, baş beyin travmaları və ya bəzi dərmanların təsiri nəticəsində meydana çıxır. Bəzi hallarda isə heç bir xəstəlik olmadan, emosional və ya qoxu-tam hissiyatının təsiri ilə də öyümə refleksi yarana bilər. Bu hal bəzən qusma ilə nəticələnir, bəzən isə bədən özü-özünü bu mərhələdə dayandıra bilir.

Öyüməyin Mexanizmi və Fizioloji Əsasları

Öyümək refleksi, əsasən, mədə-bağırsaq traktında və beynin qusma mərkəzində baş verən kompleks sinir və əzələ reaksiyaları nəticəsində yaranır. Hər bir insanın sinir sistemi və həzm orqanlarının reaksiyası fərqli olduğundan öyümənin müddəti, intensivliyi və nəticəsi də dəyişə bilər. Mexanizm belə işləyir: ilk olaraq mədədə, bəzən isə bağırsaqlarda narahatlıq hissi, qarında gurultu, ürəkbulanma və ya ağızda suyun artması baş verir. Beynin qusma mərkəzindən gələn siqnal əsasında diafraqma, qarın əzələləri və mədə əzələləri sinxron yığılır. Bu proses nəticəsində mədə tərkibi yemək borusuna doğru hərəkət etməyə başlayır, lakin qusma baş verməmişdən öncə bədən öyümə refleksi ilə reaksiya verir.

Bu mərhələdə ağız boşluğunda daha çox tüpürcək ifrazı, bəzən soyuq tər, zəiflik, ürək döyüntüsünün artması müşahidə olunur. Bəzən də boğazda gərginlik, başgicəllənmə və qıcolma halı olur. Öyümək zamanı nəfəs bir anlığa dayanır, bədən qusma aktına hazırlanır. Bu, bəzən bir neçə saniyə, bəzən isə bir neçə dəqiqə davam edə bilər. Əgər bədən qusma refleksini reallaşdırmasa, öyümə halı aradan qalxır və insan özünü rahat hiss etməyə başlayır.

Öyümək, bir çox hallarda mədəni və orqanizmi zərərli maddələrdən təmizləməyə hazırlayan qoruyucu bir refleks kimi dəyərləndirilir. Orqanizm təhlükəli və ya bədəndə qalması arzuolunmaz olan maddələri bu şəkildə bədəndən atmağa çalışır. Lakin bəzi insanlarda, xüsusən də uşaqlarda və yaşlılarda, öyümək tez-tez və davamlı baş verə bilər ki, bu da müxtəlif xəstəliklərin əlaməti ola bilər.

Öyümənin Əsas Səbəbləri

Öyümək müxtəlif səbəblərlə baş verə bilər. Ən tipik səbəblər bunlardır:

1. Qida zəhərlənməsi və ya ağır yemək: Kəskin, yağlı, pis bişmiş və ya xarab olmuş qidalar mədə divarında qıcıqlanma yaradır və öyümə refleksini işə salır.
2. Viral və bakterial infeksiyalar: Qrip, rota, noro və digər mədə-bağırsaq infeksiyaları zamanı həzm traktının zədələnməsi nəticəsində öyümə baş verə bilər.
3. Hamiləlik: Xüsusilə ilk trimestrdə hormonal dəyişikliklər səbəbindən qadınlarda tez-tez öyümə, ürəkbulanma, qusma halları yaranır.
4. Stress və emosional gərginlik: Həyəcan, qorxu və ya psixoloji stres bədəndə avtomatik olaraq öyümə refleksinə səbəb ola bilər.
5. Dərmanlar və kimyəvi maddələr: Bəzi dərmanların yan təsiri kimi öyümək müşahidə olunur. Xüsusilə antibiotiklər, sitostatiklər, analgetiklər və digər güclü preparatlar belə təsirə malikdir.
6. Həzm sisteminin xəstəlikləri: Qastrit, qastroezofageal reflüks, xoralar, mədə şişləri və digər mədə-bağırsaq problemləri öyüməyə səbəb ola bilər.
7. Kəskin qoxular və ya pis dadlar: Bəzi insanlar üçün güclü və kəskin qoxu, dad və ya vizual təsir də öyümə yarada bilər.

Həmçinin, baş beyin travmaları, daxili orqan xəstəlikləri və metabolik pozğunluqlar da öyümə refleksinin səbəbi ola bilər.

Öyümənin Klinik Təsviri və Diaqnostikası

Öyümək bəzən bədənin adi, tez keçən fizioloji reaksiyasıdır, bəzən isə kliniki diaqnostikanın vacib bir əlaməti kimi çıxış edir. Həkimlər öyümə şikayətləri ilə müraciət edən pasiyentlərdə əsasən anamnez (xəstənin şikayətləri, həyat tərzi, qəbul etdiyi qidalar, dərmanlar və s.) toplayır və fiziki müayinə aparırlar. Əgər öyümə tez-tez və ya güclü müşahidə olunursa, əlavə laborator və instrumental müayinələr təyin edilir: qan və sidik analizi, qarın USM, endoskopiya, mədə-bağırsaq traktının rentgen və s. müayinələri.

Diaqnoz zamanı əsas məsələ öyümənin səbəbi və əlaqədar xəstəliklərin olub-olmamasını müəyyən etməkdir. Əgər öyümə qısa müddət ərzində, hər hansı bir qidanın qəbulundan və ya qoxunun təsirindən baş verirsə, adətən, xüsusi müalicə tələb olunmur. Lakin davamlı və ya dözülməz öyümə halı varsa, mütləq həkimə müraciət etmək lazımdır.

Klinik praktika göstərir ki, öyümə, xüsusən də uşaqlarda və yaşlılarda orqanizmin daha ciddi problemlərinin ilkin əlaməti ola bilər. Bu baxımdan valideynlərin və yaşlıların sağlamlığına diqqət yetirmək, istənilən şübhəli əlamətdə həkimə müraciət etmək məsləhət görülür.

Öyümə Halında İlkin Yardım və Evdə Nə Etmək Olar?

Əgər öyümə halı baş veribsə və ciddi başqa simptomlarla (təngnəfəslik, qıcolma, yüksək hərarət və s.) müşayiət olunmursa, ilkin yardımı ev şəraitində göstərmək mümkündür. Aşağıdakı məsləhətlər faydalı ola bilər:

• İnsan rahat vəziyyətdə otuzdurulmalı və ya uzadılmalıdır.
• İlıq su içmək və ya təravətləndirici hava almaq bəzən kömək edə bilər.
• Güclü qoxulardan, yemək və içkidən, əlavə hərəkətdən uzaq durmaq məsləhətdir.
• Hərarət və ya qarın ağrısı yoxdursa, bədən dincəldikdən sonra öyümə hissi tez keçər.
• Uşaqlarda və ya həssas insanlarda tibb bacısına və ya həkimə müraciət tövsiyə olunur.

Əgər öyümə tez-tez təkrarlanırsa, qusma, yüksək hərarət, şiddətli qarın ağrısı və ya huşun itirilməsi ilə müşayiət olunursa, mütləq şəkildə peşəkar tibbi yardıma ehtiyac var.

Öyümə və Qusma: Fərqləri və Əlaqəsi

Öyümək və qusma bir-birinə yaxın olsa da, fərqli mərhələləri və mexanizmləri olan fizioloji reaksiyalardır. Öyümə — qusmadan əvvəl baş verən, bədənin hazırlıq və xəbərdarlıq mərhələsidir. Yəni mədədə narahatlıq, əzələlərin yığılması və orqanizmin qusmaya hazırlıq halıdır. Əgər bədən özünü tənzimləyə bilsə, qusma baş vermir və insan tezliklə özünü daha yaxşı hiss edir.

Qusma isə öyümədən sonra baş verən aktiv refleks aktıdır və mədənin tərkibinin ağız vasitəsilə xaric olunması prosesi kimi başa düşülür. Qusma orqanizmin zərərli və ya həzmə uyğun olmayan maddələri təmizləmə aktıdır. Hər iki proses bədənin qoruyucu mexanizmlərindən biri sayılır.

Öyümənin Təhlükəli Halları: Nə Zaman Həkimə Müraciət Etmək Lazımdır?

Bəzən öyümək sadə bir narahatlıqdan başqa heç bir təhlükə törətmir və öz-özünə keçir. Lakin müəyyən hallar var ki, bu refleks ciddi xəstəlik və ya bədən funksiyalarında pozuntu əlaməti ola bilər. Əgər öyümə tez-tez təkrarlanırsa, şiddətli qusma ilə nəticələnirsə və ya öyümə halına yüksək hərarət, qarın ağrısı, başgicəllənmə, bayılma, nəfəs darlığı və ya dəridə rəng dəyişikliyi qoşulursa, bu, həyati təhlükə yaradan vəziyyət ola bilər. Belə hallarda insan bədənində zəhərlənmə, bağırsaq tıxanması, mədə qanaxması, beyin travması və ya infeksion xəstəliklər ehtimalı artmış olur. Uşaqlarda və yaşlılarda bu əlamətlər xüsusilə təhlükəli sayılır. Buna görə, öyümə halı uzun müddət keçmirsə, digər simptomlar müşahidə olunursa və ya insanın ümumi vəziyyəti kəskin pisləşirsə, gecikmədən peşəkar tibbi yardıma müraciət etmək zəruridir.

Uşaqlarda Öyümək: Xüsusiyyətləri və Valideynlər Üçün Tövsiyələr

Uşaqlarda öyümək halları böyüklərlə müqayisədə daha tez-tez və müxtəlif səbəblərlə müşahidə olunur. Xüsusilə körpələr və azyaşlı uşaqlar qida dəyişikliklərinə, infeksiyalara, stressə və hətta sadə qorxuya belə öyümə və qusma reaksiyası göstərə bilirlər. Uşaqlarda mədə-bağırsaq sistemi hələ tam formalaşmadığı üçün, həm də immunitet sistemi həssas olduğundan öyümə bəzən ilk əlamət ola bilər. Əgər uşaqda öyümə halı yeməkdən sonra davamlı baş verirsə, bədən temperaturu qalxırsa, ishal, qəbizlik, qarın ağrısı və ya tez-tez qusma müşahidə olunursa, mütləq pediatra müraciət etmək lazımdır. Valideynlər uşağın gigiyenasına, qidalanma rejiminə və stressdən qorunmasına xüsusi diqqət yetirməlidirlər. Hər hansı şübhəli və ya təkrarlanan öyümə hallarında vaxtında tibbi yardım almaq uşağın sağlamlığını qorumaq üçün vacibdir.

Öyümənin Qarşısının Alınması və Profilaktikası

Bəzən öyüməni tamamilə önləmək mümkün olmasa da, bəzi profilaktik qaydalara əməl etməklə bu halın qarşısını almaq olar:

• Həddindən artıq yağlı, kəskin, ağır qidalardan, qazlı içkilərdən uzaq durmaq.
• Yeməkləri yavaş-yavaş və az porsiyada qəbul etmək.
• Stres və gərginlikdən qaçmaq, psixoloji sabitliyə çalışmaq.
• Qoxu və dadlara qarşı həssas insanlarda qıcıqlandırıcı amilləri uzaqlaşdırmaq.
• Dərmanları yalnız həkim təyinatı ilə qəbul etmək.

Sağlam həyat tərzi, düzgün qidalanma, gigiyena və stressin azaldılması öyümə hallarının qarşısını almağa kömək edir.

Öyümək qusmadan əvvəl baş verən fizioloji və psixoloji bir vəziyyətdir. Bu hal bəzən normal, bəzən isə ciddi xəstəliklərin ilkin əlaməti ola bilər. İnsan orqanizminin bu reaksiyası bəzən öz-özünə keçib gedə bilər, bəzən isə mütləq tibbi müdaxilə tələb edir. Xüsusən də uşaqlarda, yaşlılarda və xroniki xəstəlikləri olan insanlarda öyüməyə diqqətlə yanaşmaq lazımdır. Doğru qidalanma, gigiyena, stressin azaldılması və lazımi profilaktik tədbirlər öyümə hallarının minimuma enməsinə kömək edir. Hər hansı şübhəli simptomlar, təkrarlanan və ya şiddətli öyümə müşahidə olunarsa, gecikmədən həkimə müraciət etmək vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar