Öyünmək: Dərin Leksik, Sosial Təhlil

Azərbaycan dilinin zəngin lüğət fonduna malik olması, onun bütün köklü anlayışları, insanın mənəvi və sosial xüsusiyyətlərini ifadə etməyə imkan verir. Bu anlayışlardan biri də “öyünmək” sözüdür. Hər bir dil bir xalqın milli xarakterini, dünyagörüşünü, adət-ənənələrini əks etdirir. “Öyünmək” isə Azərbaycan xalqının gündəlik danışığında, ədəbi dilində, məişət münasibətlərində tez-tez istifadə olunan və həm mənfi, həm də bəzən neytral çalarlarla işlədilən sözlərdən biridir. Sözü araşdırmaq üçün həm onun leksik mənasına, həm də cəmiyyət və fərd psixologiyası baxımından dəyərləndirilməsinə ehtiyac var. Geniş kontekstdə öyünmək təkcə dilin deyil, insan münasibətlərinin, tərbiyə və əxlaq normalarının da ayrılmaz hissəsidir.

Leksik və Etimoloji Araşdırma

“Öyünmək” sözü Azərbaycan dilində daha çox “özünü tərifləmək”, “fəzilət, bacarıq, uğur və ya üstünlük nümayiş etdirmək”, “başqasından üstünlüyünü açıq şəkildə göstərmək” mənasında işlədilir. Bu söz qədim türk dillərindəki “öy” kökü ilə əlaqələndirilir və mənası “tərif”, “təqdir” anlamından gəlir. Məsələn, “öy” kökü türkcədə “ev”, “ocaq” mənasına gəlsə də, “öyülmək”, “öyünmək” kimi formalar qohum dillərdə də istifadə olunur. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda bu sözə tez-tez rast gəlinir və bir qayda olaraq, insanın öz bacarığını, nailiyyətini qabarıq şəkildə başqalarına nümayiş etdirməsi kimi qiymətləndirilir. Ədəbi nümunələrdə və ata-baba deyimlərində “öyünmək” bəzən qürur, bəzən də tənə, rişxənd mənbəyi kimi təqdim edilir.

Öyünməyin Psixoloji Tərəfləri

Psixoloji nöqteyi-nəzərdən öyünmək insanın özünüqiymətləndirmə və özünəinam ehtiyacından irəli gəlir. Hər bir insan uğur və bacarıqlarını başqalarına göstərmək, sosial statusunu gücləndirmək və ya ətrafında təsir yaratmaq üçün öyünməyə meylli ola bilər. Bu meylin kökündə uşaqlıqdan gələn diqqətə ehtiyac, sosial tanınma istəyi, bəzən də daxili narahatlıq dayanır. Cəmiyyətlərdə və ailə tərbiyəsində uşaqlara bəzən uğurları ilə öyünməməyi, təvazökarlığı öyrədirlər. Amma bəzi hallarda, öyünmək motivasiya və ruhlandırıcı rol da oynaya bilər. İnsanın öz nailiyyətlərini bölüşməsi, ətrafındakılara nümunə göstərməsi, gənc nəslə ilham verməsi üçün də müsbət öyünmə nümunələri var. Hər halda, öyünmənin ölçüsü və məqsədi vacibdir. Aşırı öyünmək isə əks təsir yarada, təkəbbür və qürura çevrilə, sosial münasibətlərdə arzuolunmaz nəticələrə səbəb ola bilər.

Sosial Münasibətlərdə və Əxlaq Normalarında Öyünmək

Azərbaycan cəmiyyətində öyünmək təkcə fərdi davranış yox, eyni zamanda ictimai münasibətlərin, əxlaq normalarının bir elementidir. Müxtəlif tədbirlərdə, ailə məclislərində, dost toplaşmalarında insanlar bəzən öz uğurları ilə öyünür, bəzən də başqasının öyüncünü zarafat və ya kinayə ilə qarşılayır. Azərbaycan atalar sözlərində və deyimlərində öyünmək çox vaxt tənqid obyekti kimi təqdim olunur: “Yel qayadan nə aparar, öyünməkdən nə çıxar”, “Çox öyünən tez yıxılar”, “Öyünənin ömrü az olar”. Belə deyimlərdə öyünmənin həddi aşmasının və ya təvazökarlıqdan uzaqlaşmanın cəmiyyət tərəfindən bəyənilmədiyi vurğulanır. Eyni zamanda, milli mentalitetdə özünü düzgün qiymətləndirmək, uğurlarını bölüşmək və naliyyətini ictimai nüfuz üçün istifadə etmək də təqdir edilir. Beləliklə, öyünmənin Azərbaycan xalqının sosial münasibətlərində, kollektiv dəyərlərində özünəməxsus yeri var.

Ədəbi Dil və İfaçılıqda Öyünmək

Ədəbi dilimizdə öyünmək motivi tez-tez klassik və çağdaş şeirlərdə, hekayələrdə, lətifələrdə işlədilir. Məsələn, klassik poeziyada şairlər öz şeir qüdrətləri, bəhrələr, gözəlliklər, qəzəllər, məhəbbət hissləri ilə öyünürlər. Amma bu öyünmə bəzən sarkazm, bəzən də simvolik formada olur. Müasir ədəbiyyatda isə öyünmək həm də ironik və tənqidi mövqedə göstərilir. Eləcə də məişət dilində, xalq arasında aparılan söhbətlərdə birinin “özünü öyməsi” tez-tez zarafat, rişxənd və ya hətta rəqabət doğuran vəziyyət yaradır. Xüsusən gənclər arasında bu tip dialoqlar və qarşılıqlı öyünmələr, özünü təsdiq və şəxsiyyətin formalaşmasının bir hissəsidir.

Din və Mədəniyyət Kontekstində Öyünmək

Dini və mənəvi dəyərlərdə öyünmək bir çox hallarda mənfi məna daşıyır. İslam dinində təvazökarlıq ali fəzilət kimi təqdim olunur, özünü bəyənmək, öyünmək, lovğalanmaq isə bəyənilmir və hətta günah hesab olunur. Qurani-Kərimdə və hədislərdə təkəbbür, özünü tərif etmə, başqasından üstün tutma pislənir və insanlara təvazökarlıq tövsiyə edilir. Eyni zamanda, milli-mədəni dəyərlərdə də təvazökarlıq, başqalarına hörmət, öz uğurunu aşırı nümayiş etdirməmək ənənə kimi qorunub saxlanılır. Bununla yanaşı, bəzi mədəni tədbirlərdə, müsabiqə və yarışlarda, milli qürur anlarında öyünmək, milli uğurlarla fəxr etmək də normal qəbul edilir. Burada əsas fərq şəxsi təkəbbür və ya cəmiyyətin ümumi uğurunu qeyd etməkdədir.

Məişət və Müasir Cəmiyyətin Dili

Müasir dövrdə, xüsusilə sosial şəbəkələr və media həyatımızın mərkəzinə çevrildikcə öyünmək anlayışı yeni forma və məzmun alır. İndi insanlar sosial şəbəkələrdə uğurlarını, statusunu, əmlakını, səyahətini və digər fərdi nailiyyətlərini ictimaiyyətlə bölüşərək, bəzən açıq, bəzən isə gizli şəkildə öyünürlər. Bu, bəzən motivasiya, bəzən də tənqid, hətta sosial narazılıq və qısqanclıq da yarada bilir. Müasir psixologiyada və sosiologiyada belə davranışlar “virtual öyünmə”, “özünü brend etmək”, “imic qurmaq” kimi təhlil edilir. Hər bir insan ictimai diqqətə, bəyənilməyə, tanınmağa ehtiyac duyur, lakin öyünmənin ictimai etik qaydalara uyğun şəkildə baş verməsi vacibdir.

Öyünmək və Təvazökarlıq Arasındakı Həssas Sərhəd

Öyünmək və təvazökarlıq bir-birinin əksidir, lakin bu iki anlayış arasında bəzən çox incə bir sərhəd olur. Uğuru gizlətmək bəzən düzgün olmaz, çünki uğurlar motivasiya mənbəyidir. Lakin hər nailiyyəti nümayiş etdirmək, özünü başqasından üstün tutmaq isə cəmiyyət tərəfindən mənfi qarşılanır. Azərbaycanda və digər Şərq cəmiyyətlərində insanın iç dünyasının zənginliyi, xarakterinin bütövlüyü və əxlaqının dəyəri məhz təvazökarlıqla ölçülür. Öyünmək isə çox vaxt tənqid, ironik münasibət və ya sosial izolyasiya yarada bilər. Ona görə də, hər bir fərd özünü düzgün qiymətləndirməyi, nə zaman və necə uğurları ilə bölüşməyi, özünü nümayiş etdirməklə motivasiya verməyi, həddi aşmamağı öyrənməlidir.

Öyünmək və Dilimizdəki Frazeoloji Birikmələr

Öyünmək sözü təkcə leksik anlamda yox, həm də Azərbaycan dilində çoxsaylı frazeoloji birikmələrdə, deyimlərdə və atalar sözlərində işlənir. Xalq arasında “özünü öymək”, “özünü göyə qaldırmaq”, “təkəbbürlə danışmaq”, “çox danışıb özünü öyən” kimi ifadələr insanda öyünmə hallarını ifadə edir. Bu tip deyimlər əsasən insanın aşırı özünü bəyənməsi, başqasını kiçik görməsi və ya uğurunu gizlətməməsi zamanı işlədir. Eyni zamanda, öyünməyə qarşı tənqid xarakterli frazeoloji vahidlər də xalq dilində geniş yayılıb. Atalarımızın “Çox öyünən tez yıxılar”, “Öyünməkdən nə çıxar?” kimi deyimləri insanların daha çox təvazökarlığa və sadəliyə üstünlük verdiyini göstərir.

Öyünməyin Gündəlik Həyatda Müxtəlif Təzahürləri

Gündəlik həyatımızda öyünmək bəzən fərdi söhbətlərdə, bəzən iş və təhsil mühitində, bəzən isə sosial tədbirlərdə fərqli şəkildə özünü göstərir. Məsələn, kimsə öz uğurlarından və ya ailəsinin nailiyyətlərindən danışarkən öyünə bilər. Digəri isə, sosial mediada şəxsi uğurlarını nümayiş etdirməklə öyünür. Bəzən isə öyünmək zarafatla, kinayə və ya bir az da ironik formada olur. Qohumlar arasında, dostlar arasında və ya kollektivlərdə bu halın müxtəlif təzahürləri müşahidə olunur. Ümumiyyətlə, öyünmənin dozası, məqsədi və qarşı tərəfdə yaratdığı təəssürat hər zaman fərqlidir. Ən önəmlisi isə, öyünmənin səmimi, həddi aşmayan və motivasiyaedici formada olmasıdır.

1. Özünü öymək
2. Özünü göyə qaldırmaq
3. Təkəbbür göstərmək
4. Lovğalanmaq
5. Böyüklük iddia etmək
6. Başqasından üstün tutmaq
7. Fəxr etmək
8. Qürurlanmaq
9. Dildə qabartmaq
10. Çalım satmaq
11. İddia ilə danışmaq
12. Göyərmək (məcazi)
13. Özünü göstərmək
14. Burnunu dik tutmaq
15. Özünü irəli vermək
16. Qabağa çıxmaq
17. Özündən razı olmaq
18. Ağzını büzmək (məcazi)
19. Bəhsə girmək
20. Yalandan böyütmək
21. Kibir göstərmək
22. Özünü başqasına nümunə etmək
23. Təriflənmək
24. Çox danışmaq
25. İndi sən məni tanıyırsan? (ironiya)
26. Özünü ucaldan olmaq
27. Dözə bilməmək, öyünməkdən
28. Qabartmaq (özünü)
29. Başını dik tutmaq
30. Böyük iddialarla çıxış etmək
31. Tənə ilə danışmaq
32. Rəqabət aparmaq
33. Özünü “böyük adam” kimi göstərmək
34. Özünü səhnəyə çıxarmaq
35. Hər uğurunu danışmaq
36. Bir işi min qat göstərmək
37. Özünü qiymətə mindirmək
38. Öz uğurunu şişirtmək
39. Qalib kimi danışmaq
40. Bir addımla on addım öyünmək

Uğur və Özünüifadə: Öyünmənin Müasir Perspektivi

Uğurları paylaşmaq, bacarıqları bölüşmək və özünüifadə bugünkü cəmiyyətin əsas tələblərindən biridir. Peşəkar həyat, idman, elm, incəsənət, biznes və digər sahələrdə fərdi nailiyyətlər cəmiyyətə nümunə göstərmək, gənc nəsli ruhlandırmaq üçün vacibdir. Müasir dünyada “özünü brend etmək”, fərqli olmaq, fərqli bacarıqlarını və uğurlarını göstərmək inkişaf üçün bir vasitə kimi də qəbul edilir. Amma burada da balansı qorumaq, fərdi uğurun cəmiyyətə faydalı tərəfini qabartmaq əsasdır. Öyünmək, insanın daxili dünyasının zəifliyi deyil, düzgün təqdim olunsa, əslində güc və motivasiya mənbəyi ola bilər.

Öyünmək sözü və bu anlayış Azərbaycan dili və cəmiyyətində dərin köklərə malikdir. O, insanın öz uğurunu və ya üstünlüyünü nümayiş etdirməsi, sosial statusunu vurğulaması, bəzən motivasiya mənbəyi kimi çıxış etməsi, bəzən də tənqid və rişxənd obyekti olması ilə seçilir. Dilimizdə, ədəbiyyatımızda və gündəlik həyatımızda öyünmək həm fərdi davranışın, həm də kollektiv münasibətlərin bir parçasıdır. Əsas məsələ isə həddi bilmək, təvazökarlıq və öyünmək arasındakı sərhəddi düzgün müəyyən etməkdir. Öyünmənin ölçülü və məqsədəuyğun formada olması cəmiyyətdə həm insan münasibətlərinin, həm də milli-mədəni dəyərlərin qorunmasına xidmət edir. Hər bir uğur, nailiyyət və fərdi keyfiyyət düzgün təqdim olunduqda insanın özünə və ətrafına müsbət təsir göstərə bilər. Öyünmək təbii insani hissdir, amma əsl dəyər təvazökarlıqla yanaşı, uğuru da paylaşa bilməkdədir.

Ən Çox Verilən Suallar