Azərbaycan dilində istifadə olunan “özək” sözü həm elmi, həm məcazi, həm də gündəlik anlamda çox funksiyalı və maraqlı semantik sahəyə malikdir. Bu söz müxtəlif sahələrdə fərqli məzmun daşıyır: biologiyada hüceyrənin əsas hissəsini, texnologiyada mərkəzi işləmə elementini, ədəbiyyat və nitqdə isə bir ideyanın, anlayışın və ya hadisənin “mərkəzini”, “mahiyyətini” bildirir. Müxtəlif kontekstlərdə fərqli mahiyyət kəsb edən bu söz həm leksik cəhətdən, həm də məzmun baxımından araşdırmağa dəyər mövzulardan biridir. Özəyin fərqli sahələrdə daşıdığı anlamı dərk etmək, həm dilin zənginliyini, həm də insan düşüncə sisteminin strukturunu anlamaq baxımından əhəmiyyətlidir.
Özək Sözünün Etimologiyası Və Lüğəvi Təyini
“Özək” sözü Azərbaycan dilində qədimdən işlənən və türk dillərinə məxsus olan köklü bir ifadədir. Oğuz türk dilində bu söz “mərkəz”, “mahiyyət”, “əsas” mənalarında işlədilmişdir. Lüğəvi mənası baxımından “özəyin” sinonimləri “nüvə”, “əsas hissə”, “mərkəz nöqtə”, “çəkirdək” kimi ifadələrlə üst-üstə düşür. Bu söz bir obyektin və ya anlayışın ən daxili, ən təməl və ən vacib hissəsini bildirir. “Sözün özəyinə varmaq”, “məsələnin özəyi budur” kimi ifadələr isə onun məcazi işlənmə sahəsini genişləndirir.
Biologiyada Özək Nədir?
Biologiyada “özək” termini ən əsas anlayışlardan biridir. Hüceyrə nəzəriyyəsinə əsasən, hər bir canlı orqanizmin ən kiçik strukturu hüceyrədir və onun daxilində “nüvə” və ya “özək” yerləşir. Bu bioloji özək hüceyrənin idarəetmə mərkəzidir. Burada genetik informasiya – yəni DNT (deoksiribonuklein turşusu) toplanır. Hüceyrənin bölünməsi, çoxalması, inkişafı, zülalların sintezi və digər həyati proseslər məhz özəyin göstərişləri ilə tənzimlənir.
Bitki, heyvan və insan hüceyrələrinin əksəriyyəti nüvəli hüceyrələrdir və bu tip hüceyrələrə “eukariot hüceyrə” deyilir. Eukariot hüceyrənin özəyində membranla əhatələnmiş nüvə maddəsi yerləşir ki, bu da onu prokariot (nüvəsiz) hüceyrələrdən fərqləndirir. Genetik kodun burada yerləşməsi canlı orqanizmin bütün xüsusiyyətlərinin təməlini təşkil edir.
Kimyada Və Fizikada Özək Anlayışı
Kimya və fizika elmlərində də “özək” anlayışı fundamental dəyərə malikdir. Atom quruluşuna nəzər salsaq görərik ki, atomun ortasında “atom nüvəsi” və ya “özək” yerləşir. Bu özək proton və neytronlardan ibarətdir və atomun kütləsinin böyük hissəsini təşkil edir. Elektronlar isə bu nüvənin ətrafında fırlanır.
Atom özəyi kimyəvi elementlərin təyini üçün əsas meyardır. Bir elementin atom nömrəsi onun özəyindəki protonların sayına bərabərdir. Məsələn, karbonun atom nömrəsi 6-dırsa, bu o deməkdir ki, onun özəyində 6 proton mövcuddur. Bu özəkdən çıxan enerji isə nüvə enerjisi kimi tanınır. Bu enerjidən nüvə elektrik stansiyalarında istifadə olunur və həm təhlükəli, həm də yüksək səmərəli enerji forması sayılır.
Kompüter Elmlərində Özək – Kernel Anlayışı
Texnologiya və kompüter elmlərində “özək” anlayışı əsasən əməliyyat sistemləri ilə bağlıdır. Buradakı “özək” termini ingilis dilindəki “kernel” sözünün Azərbaycan dilindəki qarşılığı kimi istifadə olunur. Kernel – kompüterin əməliyyat sisteminin ən vacib hissəsidir. O, proqram təminatı ilə aparat təminatı arasında körpü rolunu oynayır. Yəni, istifadəçi tərəfindən verilən hər hansı bir əmr – məsələn, bir sənədin açılması – kernel tərəfindən prosessora ötürülür və icraya yönəldilir.
Kompüterin stabil və sürətli işləməsi məhz özəyin (kernelin) düzgün və optimallaşdırılmış şəkildə fəaliyyətindən asılıdır. Müasir əməliyyat sistemlərində özəyin təhlükəsizlik, resurs idarəetməsi, yaddaş bölgüsü, prosessor yükünün balanslaşdırılması kimi funksiyaları olur.
Ədəbiyyatda Və Nitqdə Özək – Məcazi Yanaşma
Dilin təbii inkişafı nəticəsində elmi anlayışların bir çoxu məcazi anlamda da işlənməyə başlayır. “Özək” sözü də bu baxımdan xüsusilə zəngin istifadəyə malikdir. Məsələn, bir ədəbiyyat əsərinin “özəyi” deyildikdə, onun əsas ideyası, dərin məğzi, yəni yazıçının vermək istədiyi əsas fikir nəzərdə tutulur. Oxucunu düşündürən, yazıçının toxunduğu əsas problem, hadisələrin mərkəzində duran əsas hadisə bu özək sayılır.
Bundan əlavə, gündəlik nitqdə də bu söz tez-tez istifadə olunur. “Məsələnin özəyinə varmaq”, “söhbətin özəyi budur”, “bu işin özəyində ciddi məsələ dayanır” kimi ifadələrdə sözün məcazi mənası özünü açıq göstərir. Bu da onu göstərir ki, özək sözü yalnız obyektlərə deyil, həm də ideyalara tətbiq edilə bilən universal semantik dəyərə malikdir.
Kənd Təsərrüfatı Və Botanika Sahəsində Özək
Bitkiçilikdə və botanika elmlərində “özək” termini daha çox toxumun və ya meyvənin daxilində yerləşən əsas hissəni bildirir. Məsələn, gilas, ərik, şaftalı kimi meyvələrin daxilindəki sərt “çəkirdək” hissəyə özək deyilir. Bu hissə çox zaman gələcəkdə yeni bitkinin yetişməsi üçün əsas rol oynayır. Yəni, əkinçiliyin və təbiətin davamlılığı baxımından özək canlılığın və həyatın başlanğıc nöqtəsidir.
Bəzən də bu söz meyvə və tərəvəzlərdə yeyilə bilən əsas mərkəzi hissəni bildirmək üçün işlədilir. Məsələn, “çəyirdəksiz alma özü ilə birlikdə yeyilən özək hissəsi ilə birgə ən faydalı hissədir” kimi ifadələrə rast gəlmək mümkündür.
Cəmiyyət Və Sosial Strukturda Özək Rolu
Sosiologiyada “özək” anlayışı bir struktur daxilində əsas təşəbbüskar, hərəkətverici və idarəedici qrup kimi başa düşülür. Məsələn, hər hansı bir təşkilatda və ya ictimai qrupda liderlər, idarəçilər və əsas qərarvericilər qrupun özəyini təşkil edir. Onların yanaşmaları və qərarları bütün qurumun fəaliyyətinə təsir göstərir. Bu baxımdan “özək” yalnız mərkəzdə olan deyil, həm də hərəkətverici qüvvə anlamı daşıyır.
Cəmiyyətin dəyişməsi, yenilənməsi, islahatların aparılması məhz özək sosial qrupların təşəbbüsü ilə baş verir. Siyasi partiyalarda da ideoloji özək, idarəetmə özəyi və təşkilati özək kimi anlayışlar mövcuddur ki, bunlar partiyanın strateji xəttini müəyyənləşdirən əsas elementlərdir.
Özək Və Mədəni Kimlik
Mədəniyyətşünaslıq və fəlsəfi sahələrdə “özək” anlayışı bir xalqın və ya cəmiyyətin mədəni kimliyinin mahiyyətini ifadə etmək üçün işlədilir. Bu kontekstdə özək milli dəyərlər, mənəvi sərvətlər, dili, dini, musiqisi, adət-ənənələri və ümumilikdə milli ruhu əhatə edir. Hər bir xalqın mədəniyyətində bir əsas “özək” var ki, o dəyişməz qalıb, dövrlərlə yaşamağa davam edir.
Məsələn, Azərbaycan xalqının mədəni özəyi onun muğamı, aşıq sənəti, Novruz bayramı, ana dili və ailə dəyərləridir. Bu özək məhz xalqın tarixdən bu günə qədər daşıdığı mənəvi dayaq rolunu oynayır və gələcək nəsillərə ötürülən dəyərlərin əsasını təşkil edir.
“Özək” anlayışı yalnız bir sahəyə məxsus texniki termin deyil, həm bioloji, texnoloji, sosioloji, linqvistik, mədəni və məcazi sahələrdə dərin semantik zənginliyə malik bir anlayışdır. Hər kontekstdə o, “əsas”, “mərkəz”, “mahiyyət” anlamını daşıyır və bir obyektin və ya fikrin ən dəyərli, ən həyati hissəsini ifadə edir. Dilimizdə bu qədər çoxşaxəli və universal sözlərin olması həm dilimizin zənginliyini, həm də xalqımızın düşüncə mədəniyyətini göstərir. Özək sözü də məhz bu baxımdan həm elmi, həm fəlsəfi, həm də sosial-funksional dəyərə malikdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Özək – bir obyektin, anlayışın və ya struktural quruluşun əsas, mərkəzi və ya mahiyyət təşkil edən hissəsidir. Lüğəvi mənası ‘əsas’, ‘nüvə’, ‘çəkirdək’ kimi başa düşülür.
Biologiyada özək hüceyrənin idarəedici hissəsidir və burada genetik məlumat toplanır. Canlının çoxalması və inkişafı bu hissədən asılıdır.
Atomun özəyi – yəni nüvəsi – proton və neytronlardan ibarətdir. Atomun kimyəvi xüsusiyyətləri və kütləsi əsasən bu nüvədən asılıdır.
Kompüter texnologiyalarında özək (kernel) əməliyyat sisteminin əsas hissəsidir. O, proqram təminatı ilə aparat arasında əlaqə yaradır.
Ədəbiyyatda özək əsərin əsas ideyası və ya mərkəzi mövzusu deməkdir. Bu, müəllifin əsas mesajını və dərin məğzini ifadə edir.
Botanikada özək meyvənin və ya toxumun içində yerləşən əsas hissədir. Yeni bitkilərin yetişməsi üçün bu hissə əsas rol oynayır.
Sosial strukturlarda özək əsas idarəedici və qərarverici qrupu, təşəbbüskar və yönəldici qüvvəni bildirir.
Mədəni özək xalqın əsas dəyərlərini, tarixini, dilini və mənəviyyatını formalaşdıran əsas mənəvi daşıyıcıdır.
Bu sözlər çox vaxt sinonim kimi işlədilir, lakin kontekstdən asılı olaraq fərqlənə bilər. Məsələn, atom fizikasında ‘nüvə’ daha çox istifadə olunur.
Gündəlik nitqdə ‘özək’ əsas fikir, əsas məsələ və ya hərəkətin mərkəzi kimi işlədilir. Məsələn, ‘məsələnin özəyinə varmaq’ ifadəsi.