Özəlləşdirmə: Növləri, Prosesin Mərhələləri

Özəlləşdirmə anlayışı dünya iqtisadiyyatında 1980-ci illərdən başlayaraq geniş yayılmış və bir çox ölkələrin inkişaf strategiyalarının mərkəzində yer almışdır. Bu proses dövlətə məxsus müəssisə və əmlakın xüsusi sektora verilməsi, yəni dövlət mülkiyyətindən çıxarılması və özəl şəxslərə satılması deməkdir. Özəlləşdirmə iqtisadiyyatın səmərəliliyinin artırılması, rəqabət mühitinin yaradılması, dövlət büdcəsinin yüngülləşdirilməsi, eləcə də sahibkarlıq ruhunun inkişafı üçün əsas vasitə hesab edilir. Bəzi hallarda dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi iqtisadiyyatın strukturunda köklü dəyişikliklərə gətirib çıxarır, işgüzar fəallığın artmasına, investisiya axınının güclənməsinə və modern texnologiyaların tətbiqinə şərait yaradır.

Dövlət İqtisadiyyatında Özəlləşdirmənin Tarixi: Beynəlxalq Təcrübə və Azərbaycan Reallıqları

Dünya miqyasında özəlləşdirmənin tarixi 20-ci əsrin ikinci yarısından başlayır. İlk genişmiqyaslı özəlləşdirmə tədbirləri Böyük Britaniyada 1980-ci illərdə həyata keçirilmişdir. Məhz bu dövrdə M. Tetçerin rəhbərliyi ilə minlərlə dövlət müəssisəsi özəl sektora satılmış, nəticədə dövlətin iqtisadiyyata təsiri kəskin azalmışdır. Britaniya modelindən sonra digər Avropa ölkələri, ABŞ, Latın Amerikası, Asiya və Şərqi Avropa ölkələri də bu təcrübəni qəbul ediblər. Özəlləşdirmə müxtəlif ölkələrdə fərqli strategiyalar və metodlarla həyata keçirilmişdir: bəzi ölkələrdə kütləvi özəlləşdirmə (voucher və ya çek proqramları), digərlərində isə mərhələli, hədəfli satış modelləri üstünlük təşkil etmişdir.

Azərbaycanda özəlləşdirmə prosesi ölkənin müstəqilliyindən sonra, 1995-ci ildə qəbul olunmuş “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” qanun və 1996-cı ildən başlanan birinci dövlət proqramı ilə start götürmüşdür. Proses iki əsas mərhələdə həyata keçirilmişdir: birinci mərhələdə kiçik müəssisələrin, ikincidə isə orta və iri müəssisələrin özəlləşdirilməsi aparılmışdır. Azərbaycanda tətbiq olunan modeldə həm çek/voucher sistemi, həm də birbaşa satış üsulları tətbiq olunmuş, əhalinin geniş kütləsinin özəlləşdirmədə iştirakı təmin edilmişdir.

Azərbaycanın özəlləşdirmə təcrübəsi beynəlxalq praktikadan bəzi cəhətləri ilə fərqlənsə də, əsas məqsəd – dövlət sektorunun yüklərinin azaldılması və bazar iqtisadiyyatına keçidin təmin olunmasıdır. Prosesin ilkin illərində bir sıra çətinliklər – informasiyanın azlığı, mülkiyyət hüquqlarının qeyri-müəyyənliyi, hüquqi və institusional boşluqlar mövcud idi. Lakin tədricən bu problemlər aradan qaldırıldı və yeni özəl sahibkarlar sinfi formalaşmağa başladı.

Özəlləşdirmənin Növləri: Əsas Yanaşmalar və Praktik Tətbiqlər

Özəlləşdirmə bir neçə əsas formaya malikdir və hər bir modelin öz üstünlükləri və çətinlikləri var. Ən geniş yayılmış növlər aşağıdakılardır:

Tam özəlləşdirmə: Dövlət müəssisəsinin bütün payının bir və ya bir neçə xüsusi investora satılması. Bu modeldə dövlət müəssisədə heç bir pay saxlamır və bütün idarəetmə hüquqları yeni sahibə keçir.

Qismən özəlləşdirmə: Dövlət müəssisəsinin müəyyən bir faizinin özəl sektora satılması və ya açıq səhmdar cəmiyyətinin yaradılması. Burada dövlət müəyyən payı saxlayır və strateji qərarlara təsir etmək imkanına malik olur.

İcarəyə verilmə (leasing): Dövlət əmlakının müəyyən müddətə xüsusi şirkətlərə icarəyə verilməsi. Bu modeldə mülkiyyət hüququ dəyişmir, amma idarəetmə və gəlir əldəetmə hüququ investorun olur.

İctimai-səhmdar modeli: Dövlət müəssisəsi səhmlərə bölünür və əhali tərəfindən əldə edilir. Çek/voucher proqramları da bu növə aiddir.

İdarəetməyə verilmə (management contract): Bəzi hallarda dövlət strateji müəssisənin idarəçiliyini beynəlxalq və ya yerli şirkətə həvalə edir, lakin mülkiyyət hüququ özündə saxlayır.

Azərbaycan təcrübəsində bu modellərin əksəriyyəti tətbiq edilmişdir. Xüsusilə iri sənaye müəssisələrinin özəlləşdirilməsi zamanı qismən özəlləşdirmə və ictimai-səhmdar modeli geniş yayılmışdır. Kiçik müəssisələrin özəlləşdirilməsində isə əsasən tam özəlləşdirmə və birbaşa satış üsulları üstünlük təşkil etmişdir. Seçim zamanı əsas məqsəd bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə uyğun rəqabət mühitinin yaradılması, innovasiyaların stimullaşdırılması və investisiyaların cəlb edilməsidir.

Azərbaycanda Özəlləşdirmənin Hüquqi və İnstitusional Bazasının İnkişafı

Ölkədə özəlləşdirmənin uğurla həyata keçirilməsi üçün müvafiq hüquqi və institusional baza formalaşdırılmışdır. 1993-cü ildən başlayaraq Azərbaycan Respublikasında bir sıra mühüm qanunlar və normativ aktlar qəbul edilmişdir. Bunlara “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” qanun, “Dövlət mülkiyyətinin idarə olunması haqqında” qanun, həmçinin özəlləşdirmə proqramları və dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi üzrə fərman və qərarlar daxildir.

Müvafiq dövlət orqanlarının yaradılması da bu prosesdə böyük rol oynamışdır. Əvvəlcə Dövlət Əmlak Komitəsi, sonradan isə İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Əmlak Məsələləri Dövlət Xidməti özəlləşdirmənin təşkilində və icrasında əsas qurum kimi çıxış edir. Bu orqanlar özəlləşdirmə sahəsində qanunvericiliyin icrası, müəssisələrin inventarizasiyası, qiymətləndirilməsi və satışın şəffaf təşkili üçün məsuliyyət daşıyır.

Hüquqi çərçivənin gücləndirilməsi mülkiyyət hüquqlarının qorunması, investisiyaların hüquqi təminatı, şəffaflıq və rəqabət mühitinin yaradılması baxımından həlledici amildir. Azərbaycan beynəlxalq təcrübədə qəbul edilmiş normalara əsaslanaraq öz qanunvericiliyini daima təkmilləşdirir. Xüsusilə son illərdə özəlləşdirmə prosesində şəffaflığın artırılması, elektron hərracların təşkili və ictimaiyyətin məlumatlandırılması istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır.

Özəlləşdirmənin İqtisadi və Sosial Təsirləri: Real Təhlil və Qiymətləndirmə

Özəlləşdirmə iqtisadiyyat və cəmiyyət üçün həm müsbət, həm də mənfi nəticələr yarada bilər. Ən əsas müsbət nəticələrdən biri dövlət büdcəsinə əlavə vəsaitlərin daxil olmasıdır. Müəssisələrin özəlləşdirilməsindən əldə edilən vəsaitlər yeni layihələrin maliyyələşdirilməsinə, sosial proqramların genişləndirilməsinə və dövlət borcunun azaldılmasına yönəldilir.

Eyni zamanda özəlləşdirmə biznes mühitini canlandırır, innovasiya və səmərəliliyi artırır. Özəl sektorun idarəetmə və investisiya imkanları daha genişdir, bu isə müəssisələrin məhsuldarlığının yüksəlməsi, istehsalın müasir texnologiyalar əsasında qurulması və yeni iş yerlərinin yaradılması ilə müşayiət olunur. Bu proses nəticəsində əmək bazarında rəqabət güclənir, işçi qüvvəsinin peşəkar səviyyəsi artır və əməkhaqları optimallaşdırılır.

Bununla yanaşı, özəlləşdirmənin sosial mənfi təsirləri də ola bilər. İri müəssisələrin optimallaşdırılması zamanı işçi sayının azalması, bəzi sosial təminatların ləğv edilməsi və əmək bazarında gərginliyin yaranması mümkündür. Müəssisələrin yeni sahibləri bəzi hallarda sosial öhdəlikləri yerinə yetirməkdə maraqlı olmur. Bu səbəbdən də dövlət müəyyən müdafiə mexanizmləri və sosial adaptasiya proqramları həyata keçirir.

Azərbaycan təcrübəsində özəlləşdirmənin iqtisadi təsiri, əsasən, dövlət sektorunun payının azalması, qeyri-neft sektorunun inkişafı, sahibkarlıq mühitinin genişlənməsi və yerli investisiya fəallığının artması ilə xarakterizə olunur. Son illərdə özəl sektorun ÜDM-də payı 85 faizi ötüb və bu, iqtisadiyyatın diversifikasiyası üçün əsas baza rolunu oynayır.

Özəlləşdirmə Prosesinin Mərhələləri: Azərbaycan Praktikasında Yol Xəritəsi

Azərbaycanda özəlləşdirmə prosesinin inkişafı bir neçə əsas mərhələdə həyata keçirilmişdir. 1990-cı illərin ortalarından başlayaraq ilk mərhələdə kiçik dövlət müəssisələrinin və obyektlərin özəlləşdirilməsi aparıldı. Bu mərhələdə əsas məqsəd əhalinin geniş təbəqəsinin prosesə cəlb edilməsi və bazar münasibətlərinə keçidin təmin edilməsi idi. İkinci mərhələdə isə orta və iri dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi gündəmə gətirildi.

1995-1998-ci illərdə baş tutan çek/voucher proqramı ölkənin bütün vətəndaşlarını prosesə cəlb etmək üçün tətbiq olundu. Bu dövrdə yüz minlərlə insan çek vasitəsilə dövlət əmlakında pay sahibi oldu. Proqramın əsas üstünlüyü geniş əhali təbəqəsinin prosesə qoşulması idi, lakin bəzi hallarda çeklərin real bazar dəyərindən aşağı satılması və qeyri-şəffaf əməliyyatlar da baş verdi.

2000-ci illərdən etibarən isə özəlləşdirmə prosesində yeni mərhələ başlandı: iri strateji müəssisələrin, infrastruktur və xidmət sektorunun, bank və sığorta qurumlarının özəlləşdirilməsi. Bu mərhələdə dövlət iqtisadiyyatında islahatlar daha dərin və məqsədyönlü şəkildə aparıldı. Yaxın illərdə də proses davam etdirilir və daha çox rəqəmsallaşma, elektron hərracların tətbiqi, xarici investisiyaların cəlb olunması prioritet elan edilir.

Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycanda özəlləşdirmənin əsas mərhələləri və əhatə dairəsi ümumiləşdirilmişdir:

Özəlləşdirmədə Qiymətləndirmə və Satış Prinsipləri: Ədalət və Şəffaflıq

Özəlləşdirmənin uğurlu həyata keçirilməsi üçün əsas şərtlərdən biri satılan əmlakın obyektiv və şəffaf qiymətləndirilməsidir. Dövlət əmlakının qiymətləndirilməsi xüsusi akkreditə olunmuş şirkətlər və ekspertlər tərəfindən yerinə yetirilir. Qiymətləndirmə zamanı müəssisənin maddi və qeyri-maddi aktivləri, bazar vəziyyəti, potensial gəlirlilik, borclar və digər amillər nəzərə alınır.

Satış üsulları arasında açıq hərraclar, tenderlər, birbaşa satış və ictimai səhmdar proqramları mövcuddur. Azərbaycanda son illərdə şəffaflığı təmin etmək üçün elektron hərracların rolu artıb. Bu sistemdə bütün iştirakçılar eyni hüquqlara malikdir və əməliyyatlar ictimaiyyətə açıq aparılır. Əmlakın satış qiyməti, iştirakçıların siyahısı, müqavilə şərtləri və digər məlumatlar açıqlanır. Satış prosesində dövlət tərəfindən məcburi sosial öhdəliklər, investisiya və iş yerlərinin saxlanılması ilə bağlı şərtlər də qoyula bilər.

Qiymətləndirmənin düzgün aparılmaması, korporativ maraqların üstün tutulması, qeyri-şəffaf satış əməliyyatları həm dövlət, həm də cəmiyyət üçün ciddi risklər yaradır. Ona görə də dövlət orqanları bu prosesdə nəzarəti və monitorinqi gücləndirir, ictimaiyyətin məlumatlandırılması və vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı vacib hesab edilir.

Özəlləşdirmə Proqramlarının Uğur və Çətinlikləri: Real Nümunələr

Bütün özəlləşdirmə proqramları eyni dərəcədə uğurlu olmur. Uğurlu proqramlarda dövlətin iqtisadiyyatda payı azalır, yeni innovativ sahələr yaranır, rəqabət güclənir və investisiya mühiti canlanır. Məsələn, Azərbaycanda bəzi kiçik və orta müəssisələr özəlləşdirildikdən sonra öz sektorunda liderə çevrilib, beynəlxalq bazarlara çıxış əldə edib və müasir texnologiyaların tətbiqi ilə fərqlənib.

Lakin bəzi hallarda özəlləşdirmə nəticəsində sosial narazılıq, işsizlik artımı, qeyri-müəyyən mülkiyyət hüquqları və şəffaf olmayan əməliyyatlar müşahidə edilib. Bu problemlər, əsasən, ilkin illərdə, hüquqi və institusional çərçivənin tam formalaşmadığı dövrdə yaşanıb. Sonrakı mərhələlərdə dövlət bu kimi problemlərin aradan qaldırılması üçün xüsusi proqramlar, sosial adaptasiya tədbirləri, şəffaflıq və hesabatlılıq mexanizmləri tətbiq edib.

Azərbaycan praktikasında uğurlu özəlləşdirmə nümunələrinə sənaye, ticarət və xidmət sahəsində fəaliyyət göstərən bir çox müəssisə aiddir. Onlar yeni sahibkarlıq fəallığının mərkəzinə çevrilib, regionlarda iqtisadi inkişaf və sosial rifahın yüksəlməsinə səbəb olub.

Gələcəkdə Özəlləşdirmənin Perspektivləri və İnnovativ Yanaşmalar

Müasir dünyada özəlləşdirmə yalnız dövlət müəssisələrinin satışı ilə məhdudlaşmır. İnnovativ yanaşmalar, rəqəmsallaşma, dövlət və özəl sektorun tərəfdaşlığı, sosial sahibkarlıq kimi yeni modellər meydana çıxır. Azərbaycan da bu tendensiyaları izləyir və dövlət əmlakının idarə olunmasında müasir idarəetmə texnologiyalarının tətbiqinə xüsusi diqqət yetirir.

Gələcəkdə özəlləşdirmə proqramlarının prioritet istiqamətləri arasında dövlət-özəl tərəfdaşlığı, infrastrukturun modernləşdirilməsi, kənd təsərrüfatında və regional iqtisadiyyatda özəl sektorun fəallığının artırılması, qeyri-neft sektorunun inkişafı və rəqəmsal iqtisadiyyatın dəstəklənməsi dayanır. Yeni həllər, startapların dəstəklənməsi, innovasiya klasterlərinin yaradılması, sosial məsuliyyətli özəlləşdirmə mexanizmləri ön plana çıxır.

Özəlləşdirmənin gələcəkdə uğurlu olması üçün əsas şərtlərdən biri şəffaflıq, ictimaiyyətin prosesi izləməsi və qanunvericiliyin davamlı təkmilləşdirilməsidir. Dövlət və özəl sektor arasında qarşılıqlı etimad və əməkdaşlıq mühiti yaradılmalı, vətəndaş cəmiyyəti və KİV özəlləşdirmə prosesində aktiv iştirak etməlidir.

Özəlləşdirmə Azərbaycan iqtisadiyyatının müasir mərhələsində əsas strateji islahat alətlərindən biridir. Dövlət mülkiyyətinin xüsusi sektora verilməsi iqtisadiyyatın strukturunda mühüm dəyişikliklərə səbəb olmuş, yeni sahibkarlıq sinfinin formalaşmasına, bazar münasibətlərinin möhkəmlənməsinə və ölkənin modernləşməsinə təkan vermişdir. Prosesin ilk mərhələlərində bir sıra çətinliklər və sosial gərginliklər yaşansa da, hazırda özəlləşdirmənin uğurlu nəticələri ölkənin makroiqtisadi göstəricilərində, qeyri-neft sektorunun inkişafında və sahibkarlıq mühitinin güclənməsində öz əksini tapır.

Azərbaycan özəlləşdirmə təcrübəsində beynəlxalq praktikadan istifadə etməklə, yerli xüsusiyyətləri nəzərə alaraq milli model formalaşdırmışdır. Gələcəkdə bu prosesin davam etdirilməsi üçün şəffaflıq, sosial məsuliyyət, innovasiya və rəqəmsallaşma əsas prioritetlər olacaq. Dövlətin tənzimləyici və nəzarətçi funksiyası qorunmaqla, yeni investorların cəlb edilməsi və modern idarəetmə texnologiyalarının tətbiqi üçün şərait yaradılır. Cəmiyyətin bütün təbəqələrinin maraqlarının nəzərə alınması, sosial və iqtisadi sabitliyin qorunması üçün kompleks yanaşma tələb olunur.

Ən Çox Verilən Suallar