Özəlləşdirmə çeki (çeki, sertifikatı, vauçer və ya xüsusi çek) – keçmiş postsovet ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda dövlət mülkiyyətində olan müəssisə və əmlakın özəlləşdirilməsi prosesində istifadə olunan əsas alətlərdən biridir. Bu çeklər 1990-cı illərin əvvəllərində sosialist iqtisadiyyatından bazar iqtisadiyyatına keçidin, dövlət əmlakının geniş kütlələr arasında bölüşdürülməsi və əmlak münasibətlərində yeni sinfin formalaşmasının simvoluna çevrildi.
Azərbaycanda özəlləşdirmə çekləri postsovet məkanında aparılan ümumi özəlləşdirmə dalğasının bir hissəsi olaraq, iqtisadi islahatlar çərçivəsində tətbiq olundu. Əsas məqsəd — dövlətə məxsus müəssisə və obyektlərin vətəndaşlara bərabər əsaslarla, şəffaf, hüquqi və iqtisadi mexanizmlə ötürülməsi, ölkədə yeni sahibkarlıq təbəqəsinin, bazar münasibətlərinin və fərdi mülkiyyət ənənəsinin formalaşdırılması idi.
Bu prosesin Azərbaycan iqtisadiyyatı və cəmiyyəti üçün çox dərin siyasi, iqtisadi və sosial nəticələri oldu. Özəlləşdirmə çeklərinin paylanması və istifadəsi bir tərəfdən geniş ictimai iştirakçılığı təmin etdi, digər tərəfdən müxtəlif problemlər və mübahisəli məqamlarla yadda qaldı. 1996-cı ildə başlayan və bir neçə mərhələdə davam edən çek özəlləşdirməsi bu gün də ölkənin iqtisadi və hüquqi tarixində maraqlı və aktual mövzu olaraq qalır.
Özəlləşdirmə Çekinin Tarixi və Konsepsiyası
Özəlləşdirmə çeki anlayışının əsası XX əsrin sonlarında sosialist iqtisadiyyatlarının bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə qoyulmuşdur. İlk dəfə Çexoslovakiya, Rusiya, Qazaxıstan, Azərbaycan və bir sıra digər ölkələrdə “çeki özəlləşdirməsi” modeli tətbiq edilmişdir. Burada əsas məqsəd – dövlət əmlakını az vaxtda, geniş əhali kütləsi arasında, mümkün qədər bərabər bölüşdürmək və yeni bazar iqtisadiyyatı institutlarını sürətlə yaratmaq idi.
Azərbaycanda bu konsepsiyanın hüquqi və iqtisadi əsasları 1993-1996-cı illərdə formalaşmış, “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” qanun və bir sıra normativ aktlarla tənzimlənmişdir. Özəlləşdirmə çekləri həm sərbəst dövriyyədə olan qiymətli kağız, həm də “pay sənədi” statusuna malik idi.
Çekin Paylanma Qaydaları və Prosesi
Azərbaycanda özəlləşdirmə çekləri 1996-cı ildən başlayaraq, 18 yaşına çatmış vətəndaşların hər birinə dövlət tərəfindən pulsuz şəkildə verildi. Burada məqsəd – dövlətin balansındakı iri müəssisə və obyektləri əhalinin, yəni bütün vətəndaşların birbaşa mülkiyyətinə keçirmək idi.
Hər vətəndaşa dörd əsas istiqamət üzrə çek təqdim edilirdi: ümumi özəlləşdirmə çeki, torpaq çeki, investisiya çeki və mənzil çeki. Ən geniş yayılmışı ümumi özəlləşdirmə çeki idi. Çeklər xüsusi blank şəklində, seriya nömrəli və müxtəlif səviyyəli müdafiə elementləri ilə hazırlanırdı.
Paylanma prosesi Dövlət Əmlak Komitəsi və poçt xidmətləri vasitəsilə aparılır, vətəndaşlar öz çeklərini şəxsiyyət vəsiqəsi və digər sənədlərlə əldə edirdilər.
Özəlləşdirmə Çeklərinin İstifadə və Tətbiq Qaydaları
Çeklərdən istifadə qaydaları xüsusi qanunvericilik və Dövlət Özəlləşdirmə Proqramı çərçivəsində müəyyən olunmuşdu. Vətəndaş çeklərini aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə edə bilərdi:
- Dövlət müəssisələrinin səhm və paylarını əldə etmək;
- Özəlləşdirilən obyektlərə investisiya qoymaq;
- Çekləri alqı-satqı bazarında (ikincil bazar) digər şəxslərə satmaq;
- Müəyyən investisiya fondlarına, privatizasiya layihələrinə yatırmaq.
Bir çox hallarda vətəndaşlar öz çeklərini müəssisələrin səhm paylarına dəyişməklə, şirkətlərin səhmdarına çevrilirdilər. Eyni zamanda, ölkədə “çek bazarı” formalaşmışdı, burada çeklərin nominal dəyərindən xeyli aşağı qiymətə alqı-satqı həyata keçirilirdi.
Beynəlxalq Təcrübədə Özəlləşdirmə Çeki
Çeki özəlləşdirməsi bir sıra başqa postsovet və Şərqi Avropa ölkələrində də istifadə olunub. Çexiya, Slovakiya, Rusiya, Qazaxıstan və s. kimi ölkələrdə bu modelin uğurlu və uğursuz nəticələri müşahidə edilib.
Çexiyada bu proses əsasən fərdi investisiya fondlarının inkişafı və səhm bazarının formalaşması ilə nəticələndi. Rusiyada isə çeklərin mərkəzləşmiş şəkildə toplanması və oligopol bazarın yaranması ilə fərqləndi. Azərbaycan modelinin əsas fərqi və yeniliyi, bütün vətəndaşların tam bərabər hüquqlarla çek əldə etməsi idi.
Çekin İqtisadi və Sosial Təsirləri
Özəlləşdirmə çeki modeli ölkə iqtisadiyyatı və cəmiyyəti üçün bir sıra mühüm təsirlər doğurdu:
- Dövlət sektorunun həcminin sürətlə azalması və xüsusi mülkiyyətin payının artması;
- Yeni sahibkar və səhmdar təbəqəsinin yaranması;
- Qiymətli kağızlar bazarının və səhm şirkətlərinin inkişafı;
- Sosial ədalət və bərabərsizlik problemləri (bütün vətəndaşlar praktik olaraq eyni hüquqa malik olsa da, real imkanlar fərqli oldu);
- Spekulyasiya və alqı-satqı bazarının genişlənməsi.
Çek özəlləşdirməsi nəticəsində bir çox dövlət müəssisələri özəl sektora keçdi, bəzi vətəndaşlar səhm bazarında qazanclar əldə etdi, lakin əksəriyyət öz çeklərini nominaldan aşağı qiymətə satdı və gələcəkdə bu proses sosial mübahisələrə səbəb oldu.
Çekin Hüquqi Statusu və Qanunvericilik
Azərbaycanda özəlləşdirmə çekləri qiymətli kağız statusuna malik idi və onların alqı-satqısı, vərəsəlik, girov və bağışlama əməliyyatları qanunvericiliklə tənzimlənirdi. Çeklərin etibarlılıq müddəti vardı – əsas mərhələdə 1997-2005-ci illəri əhatə edirdi, sonradan isə dövriyyədən çıxarıldı və istifadə müddəti bitdi.
Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi ilə bağlı əsas hüquqi baza “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” qanun, Prezident fərmanları və Dövlət Proqramları idi. Hüquqi proseslər vətəndaşların vəsaitlərinin qorunması və bazar münasibətlərinin formalaşdırılması üçün nəzərdə tutulurdu.
Əsas Rəqəmlər və Statistika
| Göstərici | Məlumat |
|---|---|
| Çeklərin paylanmasına başlanma ili | 1996 |
| Verilən çek sayı | 10 milyondan çox |
| Özəlləşdirilmiş obyekt sayı | 20 000+ |
| Ən çox istifadə olunan çek növü | Ümumi özəlləşdirmə çeki |
| Etibarlılıq müddəti | 1997-2005 (sonradan uzadılıb, 2011-də bitib) |
| Orta bazar qiyməti (1997-2002) | Nominaldan 10-20 dəfə aşağı |
| Dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi faizi | 75%+ |
| Çek bazarında aktiv iştirakçılar | 100+ investisiya fondu və minlərlə şəxs |
| Çek alqı-satqı bazarı | Bəli, mövcud idi |
| Qanuni status | Qiymətli kağız |
| Hüquqi baza | “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” Qanun |
| Sosial nəticələr | Yeni səhmdar təbəqəsi, sosial gərginlik |
| Beynəlxalq modellə müqayisə | Çexiya, Rusiya, Qazaxıstan |
| Çeklərin dövriyyədən çıxma ili | 2011 |
| Dövlət proqramı | İki mərhələ (I – 1996-2000, II – 2000-2011) |
Əhalinin Çeklərə Münasibəti və Sosial Dəyərləndirmə
Özəlləşdirmə çeki ilk illərdə əhali üçün həm ümid, həm də müəyyən mənada qeyri-müəyyənlik simvolu idi. Bir çox vətəndaş öz payına düşən dövlət əmlakının konkret dəyərini və nəticəsini əvvəlcədən hesablaya bilmirdi. Bazarda çəkə maraq sürətlə azaldı və əksəriyyət çekləri nominaldan ucuz satmaq məcburiyyətində qaldı.
Eyni zamanda, bəzi vətəndaşlar və hüquqi şəxslər çeklərdən daha səmərəli istifadə edib iri səhmdar və ya özəl müəssisə sahibi oldular. Bu proses cəmiyyətin yeni sosial strukturunu və iqtisadi münasibətlərini formalaşdırdı.
Müasir Dövrdə Özəlləşdirmə Çeki və Onun Hüquqi Vəziyyəti
Hazırda Azərbaycanda özəlləşdirmə çekləri dövriyyədən çıxarılıb və hüquqi statusunu itirib. Lakin onlar tarixdə iqtisadi və hüquqi transformasiyanın, bazar münasibətlərinin başlanğıcının simvolu kimi qiymətləndirilir. Müasir dövrdə çeklərlə bağlı iddia və hüquqi mübahisələr nadir hallarda gündəmə gəlir, əsasən isə onlar arxiv və muzey materialı kimi qorunur.
Bəzi mütəxəssislər bu prosesi uğurlu transformasiya nümunəsi, bəziləri isə sosial ədalətsizlik və qeyri-bərabər bölüşdürmə kimi qiymətləndirirlər. Bununla belə, çek özəlləşdirməsi postsovet iqtisadi islahatlarının və Azərbaycan iqtisadiyyatında böyük dəyişikliklərin əsas mərhələsi olaraq qalır.
Beynəlxalq Təcrübə və Azərbaycanın Yeri
Azərbaycan təcrübəsi beynəlxalq iqtisadçılar tərəfindən həm uğurlu, həm də problemli model kimi analiz edilir. Çexiya, Rusiya, Qazaxıstan, Gürcüstan kimi ölkələrdəki proseslə müqayisədə Azərbaycanda vətəndaş bərabərliyi daha çox təmin edilsə də, real iqtisadi effektlərdə fərqliliklər var idi.
Özəlləşdirmə Çekinin Üstünlükləri və Problemləri
Üstünlükləri:
- Əhalinin geniş təbəqəsini prosesə cəlb etdi
- Yeni sahibkar və səhmdar sinfi formalaşdırdı
- Dövlət sektorunun səmərəliliyini artırdı
Problemləri:
- Çek bazarında spekulyasiya və nominaldan aşağı qiymətlə satış
- Bir çox vətəndaşın real iqtisadi fayda əldə edə bilməməsi
- Sosial gərginlik və bərabərsizliyin dərinləşməsi
- İdarəetmə və hüquqi nəzarətin çatışmazlıqları
Özəlləşdirmə çeki Azərbaycan iqtisadiyyatının və cəmiyyətinin transformasiyasında əsas alətlərdən biri olub. O, yeni bazar institutlarının və sosial münasibətlərin formalaşmasına, dövlət sektorunun səmərəliliyinin artmasına şərait yaratdı. Eyni zamanda sosial ədalət, şəffaflıq və iqtisadi nəticələr baxımından birmənalı qiymətləndirilmir. Bütün hallarda, bu proses ölkənin müstəqil iqtisadi tarixində dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirilir və gələcəkdə oxşar islahatlar üçün vacib təcrübə mənbəyidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Özəlləşdirmə çeki – dövlət mülkiyyətində olan müəssisə və əmlakın əhalinin geniş təbəqəsinə paylanması üçün istifadə olunan qiymətli kağızdır. Çeklər vətəndaşlara dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesində iştirak etmək imkanı verirdi.
Azərbaycanda özəlləşdirmə çeklərinin paylanmasına 1996-cı ildən start verildi. 18 yaşına çatmış hər bir vətəndaşa dövlət tərəfindən pulsuz olaraq dörd növ çek təqdim olunurdu.
Vətəndaşlar çekləri dövlət müəssisələrinin səhmlərinə dəyişə, özəlləşdirilən obyektlərə investisiya edə və ya çek bazarında digər şəxslərə sata bilirdilər.
Özəlləşdirmə çekləri qiymətli kağız statusuna malik idi və onların alqı-satqısı, bağışlanması, girov qoyulması və vərəsəliklə ötürülməsi qanunvericiliklə tənzimlənirdi.
Əsas etibarlılıq müddəti 1997-2005-ci illər idi. Sonradan bu müddət uzadılıb, lakin 2011-ci ildən etibarən çeklər dövriyyədən tamamilə çıxarılıb.
Çeklər dövlət müəssisələrinin səhmlərinin, bəzi torpaq sahələrinin, mənzil və digər əmlak növlərinin özəlləşdirilməsində istifadə oluna bilərdi.
1990-cı illərdə Azərbaycanda geniş “çek bazarı” formalaşdı. Burada vətəndaşlar çeklərini sərbəst şəkildə alıb-sata bilirdilər. Çeklərin qiyməti nominaldan xeyli aşağı idi.
Yeni səhmdar və sahibkar təbəqəsi yarandı, dövlət sektoru kiçildi, qiymətli kağızlar bazarı inkişaf etdi. Lakin əksəriyyət vətəndaş real iqtisadi fayda əldə etmədi və sosial bərabərsizlik bəzi problemlər yaratdı.
Çek özəlləşdirməsi Çexiya, Slovakiya, Rusiya, Qazaxıstan, Gürcüstan və bəzi digər postsovet ölkələrində tətbiq olunub. Nəticələr müxtəlif olub – bəzi ölkələrdə uğurlu, bəzilərində isə problemli olub.
Hazırda Azərbaycanda özəlləşdirmə çekləri dövriyyədən çıxarılıb və hüquqi qüvvəyə malik deyil. Onlar əsasən tarix və iqtisadiyyat üçün nümunə, arxiv və kolleksiya obyekti kimi qalır.
