Azərbaycan iqtisadiyyatında 1990-cı illərin əvvəllərində baş verən köklü dəyişikliklər, ölkənin bazar iqtisadiyyatına keçid prosesinin əsas sütunlarından biri kimi özəlləşdirmə proqramını ön plana çıxardı. Dövlətə məxsus müəssisələrin və əmlakın özəlləşdirilməsi, vətəndaşlara iqtisadiyyatda pay sahibi olmaq, kapitala çevik çıxış əldə etmək, milli sahibkarlığın əsaslarının formalaşdırılması məqsədi daşıyırdı. Bu prosesin mərkəzində isə xüsusi bir alət – özəlləşdirmə çeki dururdu.
Özəlləşdirmə çeki Azərbaycan tarixində həm hüquqi, həm sosial, həm də iqtisadi baxımdan unikal bir fenomen oldu. 1996-cı ildən etibarən dövlət əmlakının əhəmiyyətli hissəsinin vətəndaşlara bərabər əsaslarla paylanması üçün hər bir vətəndaşa dəyəri, hüquqi bazası və istifadə mexanizmi əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş çeklər təqdim olundu.
Özəlləşdirmə Çekinin Mənası və Hüquqi Mahiyyəti
Özəlləşdirmə çeki – Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarına dövlət əmlakının (müəssisələr, obyektlər, səhmdar cəmiyyətləri və s.) özəlləşdirilməsində pay sahibi olmağa imkan verən, dövlət tərəfindən verilən xüsusi qiymətli kağızdır. Bu çek dövlət tərəfindən buraxılır, rəsmi hüquqi statusa malikdir və dövlət əmlakının müəyyən hissəsini əldə etmək hüququnu təsdiq edir.
Əsas hüquqi əsaslar:
- Privatizasiya haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunu (1993)
- Prezidentin “Azərbaycan Respublikasında dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” fərman və sərəncamları
- Azərbaycan Respublikası Dövlət Əmlak Komitəsi və özəlləşdirmə proqramları üzrə normativ aktlar
Çek dövlətin xüsusi sifarişi ilə milli pul vahidi formasında deyil, məhdud seriya və qoruma elementləri ilə çap olunurdu. Onun sahiblik hüququ yalnız Azərbaycan vətəndaşına aid idi, yalnız bir dəfə istifadə edilə bilərdi və dövriyyədə, yəni sərbəst alqı-satqı və miras yolu ilə ötürülməsi mümkün idi.
Özəlləşdirmə Çeklərinin Verilməsi və İstifadə Qaydaları
1996-cı ildən başlayaraq, özəlləşdirmə çeki hər bir Azərbaycan vətəndaşına (18 yaşına çatmış, ölkədə daimi qeydiyyatda olan şəxslərə) dövlət tərəfindən pulsuz olaraq verildi. Hər vətəndaşa ümumi dəyəri eyni olan dörd növ çek təqdim olundu:
- İcarə çekləri
- Meşə çekləri
- Torpaq çekləri
- Pul (pay) özəlləşdirmə çekləri
Ən çox dövriyyədə olan və sahibkarlıqda istifadə olunan pay özəlləşdirmə çeki idi.
Vətəndaş özəlləşdirmə çekini aşağıdakı üsullarla istifadə edə bilərdi:
- Dövlət müəssisələrinin (zavod, fabrik, istehsalat obyektləri və s.) səhmlərinin özəlləşdirilməsində iştirak etmək
- Özəlləşdirilən müəssisədə səhmdar kimi pay əldə etmək
- Dövlət tərəfindən satışa çıxarılan digər əmlak növlərini (kiçik müəssisələr, obyektlər) almaq
Hər çek müəyyən dəyər ifadə edirdi (bir çek 1 milyon manata ekvivalent sayılırdı, lakin bu dəyər nominal idi və real bazar qiyməti dəyişkən olurdu).
Özəlləşdirmə Çekinin İqtisadi və Sosial Təsiri
Özəlləşdirmə çeki Azərbaycanın iqtisadi həyatında, xüsusilə 1996-2000-ci illərdə kütləvi özəlləşdirmə mərhələsində əhəmiyyətli rol oynadı. Onun tətbiqi aşağıdakı təsirlərə səbəb oldu:
- Dövlət əmlakının geniş miqyasda özəlləşdirilməsi: Minlərlə iri və kiçik müəssisənin səhmdar cəmiyyətə çevrilməsi, yeni sahibkarlıq təbəqəsinin yaranması
- Vətəndaşlara iqtisadiyyatda pay verilməsi: İlk dəfə ölkə tarixində yüz minlərlə insan birbaşa iqtisadi subyektə çevrildi
- Köhnə dövlət müəssisələrinin transformasiyası: Səmərəsiz, zərərli obyektlər özəlləşdirildi, yeni investisiyalar, menecment və rəqabət mühiti formalaşdı
- Sosial fərqlərin dərinləşməsi: Bəzi vətəndaşlar çeklərini dərhal satdı, digərləri isə iri səhmdar oldu və yeni imkanlar qazandı
Çekin dövriyyəsi ölkədə yeni alqı-satqı bazarının, birja ticarətinin və səhmdarlıq mədəniyyətinin yaranmasına səbəb oldu.
Özəlləşdirmə Çekinin Bazarda Alqı-Satqısı və Qiyməti
Çekin verilməsindən az sonra bazarda onun alqı-satqısı sürətlə artdı. İnsanlar çeklərini pul qarşılığında satır, sərmayədarlar və iş adamları isə kütləvi şəkildə alırdı. Bazarda çekin qiyməti dövriyyədəki əmlakın və müəssisələrin həcminə, iqtisadi proseslərin dinamikasına və tələbat səviyyəsinə uyğun dəyişirdi.
- 1997-1998-ci illərdə bir çekin bazar qiyməti nominaldan bir qədər aşağı və ya bərabər idi.
- 1999-2000-ci illərdə əsas özəlləşdirmə dalğası zamanı qiymətlər artdı.
- Sonrakı illərdə bazardakı tələbin azalması ilə qiymətlər də aşağı düşdü.
Çeklər hüquqi cəhətdən miras qalır, ailə üzvləri arasında bölünə və ya digər şəxslərə satıla bilərdi.
Özəlləşdirmə Çekinin Müasir Hüquqi Statusu və Qüvvəsi
2020-ci illərə qədər də dövriyyədə müəyyən sayda çek qalsa da, onların hüquqi və iqtisadi əhəmiyyəti tədricən azaldı. Son illərdə bir sıra normativ aktlar və Nazirlər Kabinetinin qərarları ilə özəlləşdirmə çeklərinin istifadə müddəti məhdudlaşdırıldı və bir çox çekin qüvvəsi faktiki olaraq bitdi.
Hazırda əsas hüquqi status:
- 2023-cü ilin əvvəllərindən artıq çeklərlə dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi aparılmır.
- Əksər dövlət müəssisələri artıq özəlləşdirilmiş, yeni özəlləşdirmə proqramları isə çekdən istifadə olunmadan, başqa mexanizmlərlə həyata keçirilir.
- Yalnız nadir və xüsusi hallarda hüquqi prosesdə istifadə oluna bilər, lakin real iqtisadi dövriyyəsi qalmayıb.
Çeklər artıq müasir iqtisadi proseslərdə keçərli alət deyil, daha çox tarixi və arxiv dəyərinə malikdir.
Özəlləşdirmə Çekləri və Sosial Yaddaş
Özəlləşdirmə çekləri Azərbaycan əhalisinin kollektiv yaddaşında 90-cı illərin iqtisadi və sosial transformasiyasının simvolu kimi qalır. Onlar yeni sahibkarlıq təfəkkürünün, bazar münasibətlərinin, orta təbəqənin və səhmdar cəmiyyətlərinin yaranmasının əsas elementlərindən biri oldu.
Çeklərlə bağlı mübahisələr, onların ədalətli bölüşdürülməsi, dəyərinin devalvasiyası və vətəndaşların gözləntiləri də illər boyu ictimai müzakirə mövzusu olub. Bəziləri bu çeklər vasitəsilə ciddi maddi qazanc əldə etdi, bəziləri isə çekini vaxtında satdı və ya istifadə etmədən itirdi.
Çeklərin Növləri və Özəllikləri
Ən çox işlək və praktik çevirilən pay (səhmdar) özəlləşdirmə çeki olsa da, digər növlər də mövcud idi:
- Torpaq çekləri – kənd təsərrüfatı torpaqlarının özəlləşdirilməsində istifadə olunurdu
- Meşə çekləri – meşə fondunun xüsusi hissələrinin paylanması üçün nəzərdə tutulurdu
- Pul çekləri – bəzi xüsusi obyektlərin alınması üçün istifadə edilirdi
Hər bir növ çekin tətbiq sahəsi, istifadəsi və hüquqi mexanizmi fərqli idi.
Özəlləşdirmə Çekinin Beynəlxalq Təcrübədə Analogları
Postsovet məkanında və Şərqi Avropada dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi üçün müxtəlif ölkələrdə bənzər “çek” və ya “voucher” proqramları tətbiq olunmuşdu (məsələn, Rusiya, Çexiya, Qazaxıstan, Ukrayna və s.). Azərbaycanın özəlləşdirmə çekləri də bu kontekstdə bənzər, lakin yerli spesifik xüsusiyyətlərə malik layihə idi.
Bu təcrübə, iqtisadiyyatda kütləvi özəlləşdirmənin və sosial-iqtisadi transformasiyanın qısa zamanda həyata keçirilməsi üçün seçilmiş yol kimi qiymətləndirilir.
Özəlləşdirmə çeki Azərbaycanın iqtisadi tarixində unikal bir dövrün, kütləvi özəlləşdirmə proqramının əsas alətlərindən biri oldu. Onun vasitəsilə minlərlə insan dövlət əmlakında pay sahibi oldu, yeni sahibkarlıq subyektləri və bazar iqtisadiyyatı formalaşdı. Bu proses ölkənin iqtisadi və sosial strukturunda mühüm iz qoydu. Müasir dövrdə özəlləşdirmə çeklərinin real iqtisadi dövriyyəsi olmasa da, onların tarixi və hüquqi əhəmiyyəti Azərbaycan cəmiyyətinin kollektiv yaddaşında yaşayır və ölkənin mülkiyyət münasibətlərinin transformasiyasında böyük rol oynayıb.
Ən Çox Verilən Suallar
Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsində vətəndaşlara pay verən, dövlət tərəfindən buraxılmış qiymətli kağızdır.
1996-cı ildə Azərbaycan vətəndaşlığı olan, 18 yaşı tamam olmuş bütün şəxslərə dövlət tərəfindən pulsuz təqdim olunmuşdu.
Dövlət əmlakını vətəndaşlar arasında bərabər bölüşdürmək, sahibkarlıq və səhmdarlıq bazası yaratmaq.
Dövlət müəssisələrinin səhmlərinin, kiçik obyektlərin və digər dövlət əmlakının özəlləşdirilməsində.
Bazarda tələbat və özəlləşdirilən əmlakın həcminə görə qiyməti dəyişirdi, bəzi dövrlərdə nominaldan aşağı və ya yuxarı olurdu.
Hazırda faktiki olaraq çeklərin iqtisadi dövriyyəsi və hüquqi gücü qalmayıb, əsasən tarixi və arxiv əhəmiyyəti var.
Bəli, postsovet ölkələrində və Şərqi Avropada bənzər voucher proqramları tətbiq edilmişdi.
Bəli, çeklər miras qala və başqa şəxslərə satıla, bağışlana bilərdi.
Çoxu hüquqi qüvvəsini itirib, yeni özəlləşdirmə prosesində istifadə edilmir.
Kütləvi özəlləşdirmə, yeni sahibkarlıq sinfi və səhmdarlıq mədəniyyəti formalaşdırıb.
