Özəlləşdirmək: İqtisadi, Sosial Təsiri

Azərbaycan dilində “özəlləşdirmək” sözü həm hüquqi, həm iqtisadi, həm də məcazi səviyyədə geniş istifadə olunur. Bu sözün kökündə “özəl” anlayışı durur – yəni, şəxsi, fərdi, dövlətə və ya ictimaiyyətə aid olmayıb, yalnız müəyyən bir şəxsə və ya subyektə məxsus olan. “Özəlləşdirmək” isə bir obyektin, əmlakın və ya resursun dövlət və ya kollektiv mülkiyyət formasından çıxarılıb, şəxsi mülkiyyətə, yəni özəl şəxslərə və ya şirkətlərə verilməsi prosesini ifadə edir. Leksik və qrammatik baxımdan bu söz aktiv fellər sırasındadır və çox vaxt rəsmi, hüquqi, iqtisadi terminologiyada işlədilir. Əslində, “özəlləşdirmək” müasir Azərbaycan cəmiyyətinin iqtisadi islahat dövründə gündəlik leksikona daxil olmuş yeni və aktual sözlərdən biridir. İstənilən halda, bu termin dövlətin iqtisadi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi, ölkə vətəndaşlarının həyatında, biznes mühitində, hüquqi münasibətlərdə, həmçinin gündəlik məişət münasibətlərində də aktual mövqeyə sahibdir.

Özəlləşdirmənin Tarixi və Mahiyyəti

Özəlləşdirmə prosesi XX əsrin sonlarında, xüsusilə keçmiş sosialist ölkələrində iqtisadi və siyasi dəyişikliklər dalğasında geniş vüsət alıb. Azərbaycan Respublikasında da müstəqillik əldə edildikdən sonra dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi dövlət siyasətinin prioritet sahələrindən birinə çevrildi. Özəlləşdirmənin əsas məqsədi dövlətin iqtisadi yükünü azaltmaq, rəqabət mühitini gücləndirmək, yeni sahibkarlıq təbəqəsinin formalaşmasına şərait yaratmaq və dövlət idarəçiliyindən daha səmərəli iqtisadi modelə keçidi təmin etmək idi. Dövlət müəssisələrinin və torpaq sahələrinin, mənzillərin, nəqliyyat vasitələrinin, müxtəlif istehsalat obyektlərinin özəl mülkiyyətə verilməsi həm iqtisadi canlanma, həm də fərdi təşəbbüs üçün stimul rolunu oynadı. Beləliklə, “özəlləşdirmək” təkcə hüquqi akt deyil, həm də ölkənin iqtisadi transformasiyası və bazar iqtisadiyyatına keçid prosesinin əsas mexanizmi oldu.

Özəlləşdirmə Prosesinin Hüquqi-İqtisadi Əsasları

Azərbaycan Respublikasında özəlləşdirmə prosesi qanunvericilik səviyyəsində tənzimlənir. “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” qanun, bir sıra fərman və qərarlar, həmçinin Əmlak Məsələləri Dövlət Xidməti bu sahədə normativ-hüquqi bazanı təşkil edir. Bu aktlarda özəlləşdiriləcək obyektlərin siyahısı, seçim meyarları, özəlləşdirmə üsulları (açıq hərrac, müsabiqə, güzəştli satış və s.), alıcıların hüquqları və vəzifələri, ödəniş və qeydiyyat qaydaları, həmçinin dövlətin nəzarət mexanizmləri aydın şəkildə göstərilib. Hüquqi əsaslar həm şəffaflıq, həm də rəqabətli mühitin təmin edilməsi üçün zəruri şərtləri yaradır. Özəlləşdirmə zamanı sosial müdafiə tədbirləri də önə çəkilir: müəssisə və ya obyekt özəlləşdirildikdə orada çalışan işçilərin hüquqları, əmək müqavilələrinin saxlanılması və yeni investisiya öhdəlikləri dövlət tərəfindən nəzarətdə saxlanılır.

Özəlləşdirmənin İqtisadi və Sosial Təsiri

Özəlləşdirmək sözü Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında əsas məfhumlardan birinə çevrilib. Dövlət mülkiyyətində olan müəssisələrin özəlləşdirilməsi rəqabətin güclənməsinə, məhsuldarlığın və səmərəliliyin artmasına, büdcə gəlirlərinin yüksəlməsinə, yeni iş yerlərinin yaranmasına və investisiya axınının artmasına səbəb olur. Özəlləşdirilmiş müəssisələrdə idarəetmə sistemi təkmilləşdirilir, innovativ texnologiyaların tətbiqi sürətlənir, bazar tələblərinə uyğun çevik qərarlar qəbul edilir. Bütün bunlar əhalinin sosial rifahına, istehlakçıların məmnunluğuna və iqtisadi sabitliyə birbaşa təsir edir. Bununla yanaşı, bəzi hallarda özəlləşdirmənin sosial riskləri də mövcuddur: iş yerlərinin azalması, sosial bərabərsizliyin dərinləşməsi və bəzən yeni mülkiyyətçilər tərəfindən əvvəlki işçi heyətinə laqeyd münasibət. Bu səbəbdən dövlət özəlləşdirmə prosesində sosial müdafiə tədbirlərinə xüsusi diqqət yetirir.

Özəlləşdirmə Nümunələri və Əsas Yanaşmalar

Azərbaycanda özəlləşdirmə müxtəlif sahələri əhatə edib: sənaye müəssisələri, nəqliyyat obyektləri, ticarət şəbəkələri, kənd təsərrüfatı torpaqları, mənzillər, ictimai iaşə müəssisələri və s. Birinci mərhələdə əsasən kiçik müəssisələr, ticarət obyektləri və ictimai iaşə obyektləri özəlləşdirildi. Sonrakı mərhələlərdə isə iri sənaye müəssisələri, böyük infrastruktur obyektləri, banklar və digər iqtisadi strukturlar satışa çıxarıldı. Özəlləşdirmənin formaları müxtəlifdir: açıq hərraclar, bağlanmış tenderlər, səhmdar cəmiyyətlərin yaradılması, müəssisənin işçi kollektivinə güzəştli satış və s. Bu, prosesin şəffaf və rəqabətli aparılmasına imkan verir, geniş əhali kütləsini cəlb edir və müxtəlif sosial təbəqələr üçün investisiya və sahibkarlıq imkanları yaradır.

Özəlləşdirmə və Sahibkarlığın İnkişafı

Özəlləşdirmə sahibkarlığın inkişafı üçün geniş imkanlar açır. Özəl mülkiyyət forması fərdi təşəbbüsün, biznes ideyaların, yerli və xarici investisiyanın stimullaşdırılması baxımından ən təsirli mexanizmdir. Özəlləşdirilmiş müəssisələr yeni idarəetmə üslubu, müasir texnologiyaların tətbiqi və innovativ yanaşmalar vasitəsilə iqtisadiyyatda rəqabəti artırır, məhsulların və xidmətlərin keyfiyyətini yüksəldir, ixrac imkanlarını genişləndirir. Sahibkarlar üçün şəffaf və aydın hüquqi mühit yaradılır, mülkiyyət hüququ dövlət tərəfindən təmin edilir. Bu, cəmiyyətdə sahibkarlıq mədəniyyətinin və iqtisadi maarifçiliyin formalaşmasına, orta sinfin inkişafına şərait yaradır.

Özəlləşdirmənin Qanunvericilikdə və İctimai Şüurda Yeri

Azərbaycan qanunvericiliyində özəlləşdirmə açıq və şəffaf prosedurlarla tənzimlənir. Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi ilə bağlı informasiyanın ictimaiyyətə açıq təqdim edilməsi, hüquqi mübahisələrin həllində ədalət və obyektivliyin qorunması vacibdir. Eyni zamanda, özəlləşdirmə prosesi Azərbaycan cəmiyyətində bəzən müzakirələrə, sual və narahatlıqlara səbəb olur: dövlət əmlakının ədalətli bölüşdürülməsi, yeni sahibkarların sosial məsuliyyəti, bazarda inhisarçılıq riski, strateji sahələrin dövlət nəzarətində saxlanılması kimi mövzular daim gündəmdədir. Bu baxımdan, cəmiyyətin özəlləşdirmə prosesinə aktiv iştirakı, ictimai nəzarət və maarifləndirmə tədbirləri də önəm kəsb edir.

Müasir Azərbaycanda Özəlləşdirmənin İnteqrasiyası və Perspektivləri

Hazırda Azərbaycanda özəlləşdirmə prosesi həm dövlət proqramları, həm də investisiya layihələri çərçivəsində davam edir. Strateji müəssisələrin, infrastrukturun, kənd təsərrüfatı və sənaye obyektlərinin özəlləşdirilməsi ölkə iqtisadiyyatının beynəlxalq bazara inteqrasiyası, xarici investisiyaların cəlbi, yeni iş yerlərinin yaradılması və regionların inkişafı üçün əsas mexanizm rolunu oynayır. Eyni zamanda, özəlləşdirmə prosesi zamanı ətraf mühitin mühafizəsi, sosial məsuliyyət və korporativ idarəetmə standartları da diqqət mərkəzində saxlanılır. Qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, elektron xidmətlərin və rəqəmsal hərracların tətbiqi, ictimai nəzarətin gücləndirilməsi müasir özəlləşdirmənin əsas istiqamətlərindəndir. Beləliklə, “özəlləşdirmək” sözü Azərbaycanda təkcə iqtisadi və hüquqi termin deyil, həm də dövlətin, biznesin və vətəndaş cəmiyyətinin inkişaf strategiyasının əsas komponentlərindəndir.

Özəlləşdirmək – müasir Azərbaycanın iqtisadiyyatında və cəmiyyət həyatında dərin iz qoymuş, müasir dövrün reallıqları ilə səsləşən fundamental anlayışlardan biridir. Dövlət mülkiyyətinin özəl sektora verilməsi, sahibkarlığın təşviqi, iqtisadi rəqabət və yeniliklər, ictimai rifahın yüksəlməsi və dövlət idarəçiliyinin təkmilləşməsi baxımından özəlləşdirmə prosesinin rolu danılmazdır. Bu prosesin şəffaf və ədalətli şəkildə aparılması, vətəndaşların hüquq və maraqlarının qorunması, sosial və ekoloji məsuliyyətin təmin olunması cəmiyyətin gələcək inkişafının əsas zəmanətlərindəndir. Özəlləşdirmək sözü Azərbaycan dilində və hüquqi sistemində möhkəm yer tutmaqla yanaşı, ölkənin iqtisadi və sosial gələcəyini müəyyən edən əsas amillərdən birinə çevrilib.

Ən Çox Verilən Suallar