Özül” Sözü: Mənası, Etimologiyası

Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında müxtəlif peşə, gündəlik həyat, fəlsəfi düşüncə və ədəbi dil üçün xarakterik olan sözlər yer alır. Belə sözlərdən biri də özüldür. Bu anlayış həm məcazi, həm də texniki-mücərrəd məna çalarlarında müxtəlif sahələrdə istifadə olunur. Xüsusilə memarlıq, inşaat, eləcə də sosial və elmi diskurslarda “özül” anlayışı bir çox fundamental məqamları özündə birləşdirir. Həm tarixi, həm də müasir kontekstdə bu sözün mənasına, funksiyalarına və istifadəsinə nəzər salmaq Azərbaycan dilinin semantik zənginliyini dərk etmək baxımından olduqca maraqlıdır.

“Özül” sözünün lüğəvi və terminoloji mənası

Lüğəvi mənası

“Özül” sözü Azərbaycan dilində ən çox “bünövrə”, “əsas”, “təməl” mənalarında işlənir. Yəni, hər hansı bir obyektin, tikilinin və ya sistemin dayanıqlı və möhkəm olması üçün qoyulan ilkin hissə, baza və ya əsas “özül” adlanır. Lüğət izahlarında “özül” – binanın və ya qurğunun yerə möhkəm oturması, ağır yükə davam gətirməsi və üst hissələrin sabitliyini təmin etməsi üçün hazırlanmış xüsusi konstruksiyadır.

Terminoloji mənası

İnşaat, memarlıq və mühəndislik sahələrində “özül” sözü konkret olaraq bina və qurğuların altında yerə qoyulan, tikilinin bütün ağırlığını daşıyan, əsas və ən vacib struktur element kimi tanınır. İngilis dilində bu sözün qarşılığı “foundation”, rusca isə “фундамент”dir. “Özül” yalnız tikililər üçün yox, məcazi mənada sosial, elmi, hüquqi və fəlsəfi kontekstlərdə də işlənir: “dövlətin özülü”, “ailənin özülü”, “elmin özülü” kimi.

“Özül” sözünün tarixi və etimologiyası

“Özül” qədim türk dillərinə məxsus bir sözdür və Anadolu, Orta Asiya, Azərbaycan türkcəsində bənzər formalarda mövcuddur. Sözün kökü “öz” (əsas, kök, təməl) və “ül” (yer, məkan) hissələrindən ibarət kimi təhlil edilir. Tarixi mənbələrdə “özül” anlamı həm fiziki əsas, həm də ictimai təməl mənalarında işlədilmişdir. Fars, rus, ərəb dillərindən fərqli olaraq, bu söz türk mənşəli olması ilə seçilir və milli leksik sistemimizdə qədim izlərə malikdir.

Tikinti və inşaatda “özül”ün rolu

Tikinti sahəsində “özül” tikilinin ən əsas konstruksiyasıdır və onun keyfiyyəti gələcəkdə binanın möhkəmliyi, uzunömürlülüyü və seysmik davamlılığı üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Hər hansı bir bina, körpü, zavod, elektrik stansiyası və digər mühüm obyektin tikintisinə başlananda ən əvvəl yeraltı hissədə möhkəm özül qoyulur. Özülün növləri çoxdur: lentvari, sütunvari, blokvari, qalaq və s. Hər biri torpaq növü, tikilinin funksiyası və yükə görə seçilir.

Özül tikintisi üçün istifadə olunan materiallar əsasən beton, armatur, daş və bəzən də metal olur. Yerin dərinliyinə, geoloji quruluşuna və iqlim şəraitinə uyğun olaraq özülün layihələndirilməsi xüsusi normativ və standartlara əsaslanır. Mühəndislər əvvəlcə geoloji və laborator tədqiqatlar aparır, daha sonra özülün dərinliyini, qalınlığını, möhkəmliyini və digər parametrlərini müəyyənləşdirirlər.

Memarlıq və şəhərsalma kontekstində özül anlayışı

Şəhərsalma və memarlıqda “özül” anlayışı təkcə fiziki tikilinin əsası kimi yox, həm də urbanistik inkişafın, ictimai və mədəni layihələrin möhkəm bünövrəsi kimi qəbul olunur. Yaxşı özül qoyulmuş bir bina əsrlərlə yaşayır, şəhərin siluetində öz izini saxlayır. Məsələn, İçərişəhərdə Qız qalası, Şirvanşahlar sarayı, Gəncə qapıları və s. tarixi abidələr möhkəm və peşəkar özül üzərində qurulduğu üçün bu günədək durur.

Müasir şəhərsalma layihələrində də “özül” təkcə fiziki deyil, sosial-iqtisadi və ekoloji dayanıqlıq üçün əsas prinsiplərdən biridir. Şəhər infrastrukturunun – məktəb, xəstəxana, yol və digər obyektlərin təməlində düzgün özül seçimi uzunmüddətli təhlükəsizliyə zəmanət verir.

Məcazi və sosial kontekstlərdə “özül”ün istifadəsi

“Özül” sözü Azərbaycan dilində tez-tez məcazi mənada da işlədilir. Burada “özül” hər hansı bir sistemin, ideyanın, münasibətin və ya sosial münasibətin başlanğıc nöqtəsi, dayanağı kimi çıxış edir:

• Dövlətin, hüququn özülü: Hüquqi dövlətin, ədalətli cəmiyyətin əsaslarını təşkil edən prinsiplər və dəyərlər (qanunvericilik, insan hüquqları, milli ideya və s.).
• Ailənin özülü: Ailənin möhkəmliyinin, uzunömürlülüyünün əsasını təşkil edən sevgi, hörmət, qarşılıqlı anlaşma, etibar.
• Dostluğun özülü: Səmimiyyət, dürüstlük, qarşılıqlı dəstək və anlayış dostluq münasibətlərinin özülüdür.
• Elmin və təhsilin özülü: Fundamental bilik, tədqiqat, araşdırma və praktiki təcrübə hər hansı bir elmi sahənin, universitet və məktəbin dayanağı kimi göstərilir.

Belə məcazi işlənmələr Azərbaycan poeziyasında, publisistikasında, rəsmi çıxışlarda, elmi və fəlsəfi əsərlərdə tez-tez rast gəlinir.

“Özül” sözünün digər dillərdə qarşılığı və terminoloji uyğunluqları

• İngilis dili: Foundation, base, groundwork
• Rus dili: Фундамент, основание
• Türk dili: Temel, esas, taban
• Fars dili: بنیاد (bonyad), اساس (asas)

Bu qarşılıqlar, əsasən, tikinti, memarlıq, elm və ictimai həyat üçün işlənən terminlərdir.

Özülün praktik həyatda əhəmiyyəti və nümunələri

Binalar və mühəndislik qurğuları

Ən yüksək göydələnlər, körpülər, su anbarları, sənaye müəssisələri, hətta sadə fərdi yaşayış evləri belə möhkəm özül üzərində qurulur. Özül zəif olduqda tikilidə çat, əyilmə, çökmə və hətta qəzalar baş verir. Məsələn, Bakı şəhərində yeni tikilən binalar üçün geoloji tədqiqat aparılmadan özül qoyulması ciddi risklər yarada bilər.

Sosial və mədəni layihələr

Hər bir uğurlu layihənin, təşkilatın və ya cəmiyyətin özülündə düzgün planlama, resurs təminatı və komanda işi dayanır. Misal üçün, “təhsilin özülü məktəbdir” deyəndə burada məktəbin uşağın formalaşmasında əsas rolunu vurğulayırıq.

Elmi və fəlsəfi anlamda “özül”

Fəlsəfədə və elmdə “özül” bəzən “baza”, “əsas nəzəriyyə”, “aksioma” kimi əsas anlayışların başlanğıcı kimi təqdim olunur. Hər hansı bir elmi konsepsiyanın dayanağı kimi “özül” olmadan davamlı inkişaf mümkün deyil. Riyaziyyatda “aksionatik özül”, kimyada “əsas komponentlər”, iqtisadiyyatda “baza struktur” məhz bu anlayışlara uyğun gəlir.

Dilçilikdə və ədəbiyyatda “özül” motivi

Ədəbiyyatda “özül” obrazı bəzən insan xarakterinin, ailə münasibətlərinin, ictimai dəyərlərin və ya mənəvi-psixoloji möhkəmliyin rəmzi kimi işlədilir. Məsələn, “gənc nəslin tərbiyəsinin özülü ailədə qoyulur”, “xalqın gələcəyinin özülü onun milli dəyərlərindədir” kimi ifadələr həm publisistik, həm də bədii dillə yazılmış mətnlərdə geniş istifadə olunur.

“Özül” sözünün işlənmə nümunələri

• “Yeni tikilən binanın özülü dərin və möhkəm olmalıdır.”
• “Cəmiyyətin inkişafı üçün maarifçiliyin özülü vacibdir.”
• “Dostluğun özülü qarşılıqlı etibar və səmimiyyətdir.”
• “Elm adamlarının uğurunun özülü dayanıqlı araşdırmadır.”
• “Hər bir ailənin özülü qarşılıqlı hörmət və sevgidir.”

“Özül” sözü Azərbaycan dilində, eləcə də türk və digər dillərdə həm real, həm də məcazi mənada fundamental, başlanğıc, dayaq və təməl məfhumu kimi işlədilir. Tikinti və memarlıqda binaların dayanıqlığını, sosial həyatda münasibətlərin, ailənin, dövlətin, elmin və ictimai dəyərlərin sabitliyini təmin edən əsas baza məhz özüldür. İstər texniki, istər mənəvi və ictimai sahələrdə “özül” anlayışı həyatımızda dayanıqlığın və davamlılığın simvoludur.

Ən Çox Verilən Suallar