“Özünü İtirmək” İfadəsi: Mənası, Psixoloji

Dilin incəlikləri arasında bəzən bir ifadə, bir neçə sadə söz birləşməsi insana dərin hissləri, emosional vəziyyətləri və həyati təcrübələri ötürə bilir. “Özünü itirmək” ifadəsi də məhz bu cür zəngin mənalı, çoxşaxəli və gündəlik danışıqda geniş yer tutan söz birləşmələrindəndir. Bu ifadə, insanın psixoloji durumunu, daxili və ya xarici təsirlər altında yaşadığı qeyri-adi vəziyyətləri təsvir etmək üçün istifadə olunur. “Özünü itirmək” həm birbaşa, həm də məcazi mənada insan həyatında, ədəbiyyatda, elmdə, psixologiyada mühüm yer tutur.

“Özünü itirmək” ifadəsinin lüğəvi və məcazi mənası

Lüğəvi mənası

Sözün birbaşa izahı “insanın özünü itirməsi”, yəni psixoloji və ya fiziki mənada əvvəlki sabit, balanslı vəziyyətini, idarəetmə qabiliyyətini, kontrolunu müvəqqəti olaraq və ya tamamilə itirməsidir. Burada “özünü” – insanın kimliyi, düşüncəsi, davranış modeli, ruh halı; “itirmək” isə bu məqamların qismən və ya tam şəkildə pozulması deməkdir.

Məcazi və geniş mənada

• Psixoloji vəziyyət: İnsan çox güclü stress, qorxu, həyəcan, panika, sevinc, kədər, qəzəb və ya başqa emosional sıxıntı nəticəsində öz davranışına, nitqinə və qərarlarına nəzarəti itirir, sanki əvvəlki “öz”ü olmur.
• Daxili sabitliyin pozulması: Öz prinsiplərinə, əqidəsinə, dəyərlərinə uyğun hərəkət etməmə, həyat məqsədini və istiqamətini müvəqqəti olaraq itirmək.
• Bədii kontekst: Ədəbiyyatda tez-tez qəhrəmanların həyatının kritik məqamlarında, travma, böyük dəyişiklik, sevgi və ya faciə anlarında “özünü itirmək” motivinə rast gəlinir.

Psixologiyada “özünü itirmək” anlayışı

Psixologiyada bu ifadə müxtəlif situasiyalarda fərqli məna daşıya bilər:

• Panik və şok vəziyyəti: Gözlənilməz, şokverici hadisə zamanı insan bəzən öz hərəkətlərini, nitqini və hətta harada olduğunu belə dərk edə bilmir – bu zaman “özünü itirmək” baş verir.
• Emosional hədd: Sevincin, qorxunun, kədərin, təəccübün və ya əsəb gərginliyinin pik həddə çatdığı anlarda insan bəzən qeyri-adi, əvvəl heç vaxt etmədiyi hərəkətlər edir və ya sanki özü olmur.
• Dissosiativ pozuntular: Bəzi hallarda uzunmüddətli stress və ya psixoloji travma nəticəsində insan şəxsiyyətin bir hissəsindən, yaddaşdan və ya emosional təcrübədən ayrılır, sanki “özünü itirir”. Bu hal daha dərin klinik pozuntularda – dissosiativ amneziya, depersonalizasiya və s. – müşahidə oluna bilər.

Sosial və gündəlik həyatda “özünü itirmək”

Bu ifadə gündəlik ünsiyyətdə müxtəlif məqamlarda işlədilir:

• Kütlə qarşısında çıxış zamanı: Bəziləri səhnəyə çıxanda həyəcan, qorxu və utancaqlıqdan dolayı özünü itirir, danışa, düşünə, hərəkət edə bilmir.
• Təcili və təhlükəli anlarda: Qəza, yanğın, zəlzələ və digər kritik hallarda insanlar tez-tez panikaya düşür, idarəetmə və düşünmə qabiliyyətini itirirlər.
• Sevinc və ya təəccüb anında: İnsan bəzən həddindən artıq sevinir, qeyri-adi hədiyyə, xəbər və ya uğur qazananda da emosional olaraq “özünü itirir”.

Ədəbiyyatda və incəsənətdə “özünü itirmək” motivi

Bədii əsərlərdə “özünü itirmək” tez-tez xarakterlərin psixoloji portretinin təsvirində istifadə olunur. Məşhur romanda qəhrəmanlar böyük faciə, müharibə, ayrılıq, sevgi və ya şok anlarında özlərini itirirlər. Ədəbiyyatda bu motiv insanın daxili dünyasındakı ziddiyyətləri, emosional və ruhi kataklizmləri göstərmək üçün işlədilir. Misal üçün, Cəlil Məmmədquluzadənin, Mirzə Cəlil və ya Çingiz Aytmatovun əsərlərində qəhrəmanlar çətin situasiyalarda bəzən özlərini itirir, sanki başqa bir insana çevrilirlər.

Məcazi işlənmə və fəlsəfi mənalar

“Özünü itirmək” yalnız emosional və psixoloji vəziyyət deyil, bəzən fəlsəfi-əxlaqi kontekstdə də istifadə olunur:

• Şəxsiyyətin böhranı: İnsan mənəvi və ya əxlaqi prinsiplərinə zidd gedəndə, aludəçilik, asılılıq və ya şəxsiyyət böhranı yaşayanda “özünü itirmək” deyilir.
• Kimlik böhranı: İnsan kimliyini, həyat məqsədini, yeri və mənasını axtardığı məqamda özünü tapmayıb, müəyyən müddət “özünü itirir”.
• Kütlənin içində fərdin yox olması: Sosial psixologiyada fərdin kütlə içində öz fərdiliyini, şəxsiyyətini itirməsi prosesi kimi də izah olunur.

“Özünü itirmək” və sosial nəticələri

Bu hal qısa və keçici də ola bilər, uzunmüddətli və travmatik də:

• Qısa müddətli: Gözlənilməz hadisə zamanı şok, panika, sevinc və ya qorxu nəticəsində insan özünü itirir və sonra əvvəlki vəziyyətinə qayıdır.
• Uzunmüddətli: Ağır psixoloji travma, faciə, yaxın insanın itkisi, depressiya və ya asılılıqlar nəticəsində insan uzun müddət özünü tapa bilmir və sosial münasibətlərində, işində, ailəsində problemlər yaranır.

Belə hallarda yaxınların, dostların, psixoloq və mütəxəssislərin dəstəyi mühüm rol oynayır.

“Özünü itirmək” və dilimizdə nümunə cümlələr

• Qəfil zəlzələ zamanı hamı özünü itirdi, heç kim nə edəcəyini bilmədi.
• Səhnədə çıxış edən gənc ilk dəqiqələrdə özünü itirdi, nitqini davam etdirə bilmədi.
• Sevincdən o qədər özünü itirmişdi ki, bir neçə dəqiqə danışa bilmədi.
• Dərin kədər və ümidsizlik içində olan insan tez-tez özünü itirə bilər.
• Təhlükə zamanı soyuqqanlı insan özünü itirmir və situasiyanı nəzarətdə saxlayır.

Psixoloji müdafiə və “özünü tapmaq”

Özünü itirməkdən sonra insanın yenidən özünə qayıtması, psixoloji tarazlıq tapması üçün fərdi və ictimai dəstək vacibdir. Bu prosesdə aşağıdakılar kömək edə bilər:

• Stressin idarə olunması, dərin nəfəs alma texnikaları və relaksasiya.
• Dost və ailə ilə ünsiyyət, sosial dəstək.
• Mütəxəssis və psixoloq yardımı.
• Özünütəhlil və müsbət düşüncə.
• Yeni məqsəd və maraqların axtarışı.

“Özünü itirmək” ifadəsi Azərbaycan dilində dərin emosional, psixoloji və məcazi mənaya malikdir. O, insan həyatının müxtəlif anlarında, fərqli sosial və bədii kontekstlərdə yaşanan daxili vəziyyətin, kontrolun və sabitliyin itirilməsi halını təsvir edir. Bu hal keçici və ya qalıcı ola bilər, amma əsas odur ki, insan yenidən özünü tapmaq, həyatına və davranışlarına nəzarəti bərpa etmək üçün mütləq psixoloji, sosial və şəxsi dəstəyə ehtiyac duyur. “Özünü itirmək” – həyatın təbii bir parçası, lakin insan üçün həm bir siqnal, həm də yenidən dirçəliş fürsətidir.

Ən Çox Verilən Suallar