Pəhləvi termini tarix və dilçilik elminin ən maraqlı və dərin anlamlı anlayışlarından biridir. Bu söz bir tərəfdən qədim İran dövlətçiliyinin və mədəniyyətinin simvolu, digər tərəfdən isə böyük bir dil ailəsinin və ədəbiyyatının adıdır. Pəhləvi adı həm dil kimi, həm də yazı sistemi kimi Şərq sivilizasiyasında, xüsusən də Sasanilər dövründə əvəzolunmaz rol oynayıb. İran mədəniyyətinin inkişafında, dövlət və məhkəmə idarəçiliyində, dini və bədii ədəbiyyatın yaradılmasında Pəhləvi dili və əlifbası əsrlər boyu əsas vasitə olub.
Əsrlər boyu Orta İranın rəsmi və dini dili kimi geniş yayılan Pəhləvi, yalnız İran üçün deyil, eyni zamanda Qafqaz, Orta Asiya və bəzi Şərq ölkələri üçün də böyük təsirə malik olub. İslamdan əvvəlki dövrdə Zərdüştilik dininin müqəddəs mətnləri, dövlət sənədləri, dastanlar və elmi əsərlər məhz bu dildə yazılıb. Pəhləvi yazısı və dili tarixdə özünün bənzərsiz fonetik və qrafik xüsusiyyətləri ilə seçilib.
Pəhləvi yalnız bir dil və ya yazı deyil, həm də böyük tarixi irsin, dövlətçilik mədəniyyətinin, qədim inancların və mifoloji düşüncənin simvolu hesab edilir. Zaman keçdikcə, xüsusilə İslamın yayılmasından sonra Pəhləvi dili tədricən yerini Fars və digər yeni dillərə versə də, onun təsiri həm elmi, həm də bədii irsdə hələ də hiss olunur. Qədim əlyazmaların, yazılı abidələrin, kitabələrin öyrənilməsində pəhləvi dilinin və əlifbasının rolu danılmazdır.
Azərbaycan ərazisində də Pəhləvi dilinin, xüsusilə Sasanilər dövründə, mühüm izləri qalmışdır. Müxtəlif arxeoloji tapıntılar, sikkələr, kitabələr bunu bir daha sübut edir. Qədim dövrdə bu dil və əlifba vasitəsilə hökmdar fərmanları, dövlət yazışmaları, dini mətnlər tərtib olunub. Pəhləvi dili və mədəniyyəti Azərbaycan elminin, tarixinin və dilçilik ənənəsinin ayrılmaz hissəsidir. Elmi araşdırmalarda pəhləvi dilinin Azərbaycan toponimikası, antroponimikası və leksikasına təsiri xüsusi vurğulanır.
Pəhləvi sözü bəzən həm də qəhrəmanlıq, güc, igidlik mənalarını daşıyır. Tarixi mənbələrdə pəhləvilik şücaət, mərdlik, vətənpərvərlik kimi keyfiyyətlərlə yanaşı anılır. El arasında isə “pəhləvan” və “pəhləvi” sözləri igid, qüvvətli insana deyilir. Lakin elmi və tarixi baxımdan pəhləvi əsasən dil və yazı sistemi, ədəbiyyat və dövlətçilik mədəniyyəti ilə assosiasiya olunur.
Müasir dövrdə pəhləvi dili elmi tədqiqatların, universitet proqramlarının, dilçilik və tarix elminin xüsusi bir istiqamətidir. Qədim mənbələrin öyrənilməsi, epigrafik abidələrin tədqiqi, müqəddəs kitabların tərcüməsi üçün bu dilin biliciləri mütəxəssis kimi yüksək qiymətləndirilir. Pəhləvi dili tarixə, mədəniyyətə və insanlıq irsinə olan marağın simvolu olaraq dəyərini itirmir.
Pəhləvi Dilinin Mənşəyi və Tarixi İnkişafı
Pəhləvi dili Orta İran dilləri qrupuna aiddir və əsasən Sasanilər imperiyası dövründə (224–651-ci illər) rəsmi və ədəbi dil kimi işlənib. Bu dilin əsasları isə daha qədim Parfiya dövlətindən gəlir və Parfiya pəhləvisindən təkamül edib. Pəhləvi dili zamanla iki əsas dialektə bölünüb: Parfiya pəhləvisi və Sasanilər dövrünün pəhləvisi (Fars pəhləvisi).
Dil, əsasən Zərdüştilik dininin rəsmi dili kimi dini mətnlərdə, eyni zamanda dövlət idarəçiliyində, ədəbiyyat, tarix və elmi əsərlərdə istifadə olunub. Sasanilər imperiyasının süqutundan sonra da pəhləvi dili bir müddət dini və hüquqi mətnlərdə yaşamağa davam edib. İslamın yayılması ilə paralel olaraq pəhləvi dili tədricən fars dili və ərəb dili ilə əvəzlənib, lakin onun təsiri və nümunələri günümüzə qədər gəlib çatıb.
Pəhləvi Əlifbası və Yazı Sistemi
Pəhləvi əlifbası Arami əlifbası əsasında formalaşıb və müxtəlif tipli yazı sistemlərini əhatə edir. Ən geniş yayılmış pəhləvi yazı növləri kitabə pəhləvisi, qəsidə (kitabi) pəhləvisi və zərdüşti pəhləvisi olub. Bu əlifba 12 əsas hərfdən ibarət idi, lakin bəzi səslər bir neçə variantda yazılırdı və ya xüsusi qrafik işarələrlə ifadə olunurdu.
Pəhləvi yazısı çox zaman “ideogramlar” və ya “heterogramlar” adlandırılan arami mənşəli sözlərdən ibarət olub. Bu yazı sistemi çox mürəkkəb sayılır və bir mətnin düzgün oxunması üçün xüsusi bilik və təcrübə tələb edir. Qədim əlyazmaların və kitabələrin deşifrə olunması müasir dilçilər üçün hələ də maraqlı və çətin sahədir.
Pəhləvi Ədəbiyyatı və Əsərləri
Pəhləvi ədəbiyyatı əsasən Sasanilər dövründə və bir müddət sonra dini, hüquqi və bədii mətnlərdən ibarət olub. Ən məşhur pəhləvi mətnləri arasında “Avesta”nın tərcümələri, “Bundahişn” (yaradılış kitabı), “Denkard”, “Arda Viraz Namə” və digər dini-fəlsəfi traktatlar vardır. Bu əsərlərdə həm dini, həm etik, həm də tarixi mövzular geniş şəkildə işlənib.
Pəhləvi ədəbiyyatı yalnız Zərdüştilik deyil, eyni zamanda İran mifologiyası və xalq ədəbiyyatının da formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Ədəbi dilin yüksək ifadə imkanları, zəngin frazeologiyası və simvolikası qədim İran mədəniyyətinin bədii səviyyəsini göstərir. Qədim pəhləvi mətnləri bu gün də elmi və fəlsəfi təhlil üçün dəyərli mənbə hesab edilir.
Pəhləvi Dilinin Leksik və Qrammatik Xüsusiyyətləri
Pəhləvi dili leksikası ilə həm qədim, həm də yeni fars dilləri arasında körpü rolunu oynayır. Onun söz ehtiyatında həm arxaik, həm də yeni yaranan leksik vahidlər mövcuddur. Bir çox sözlər sonrakı fars və Azərbaycan dillərinə keçmiş, toponimlərdə və antroponimlərdə iz qoymuşdur. Qrammatikasında isə əsas xüsusiyyətlər arasında isimlərin cinsə görə ayrılmaması, fel sistemində sadəlik və çoxsaylı mürəkkəb zaman formalarının olmaması qeyd olunur.
Pəhləvi dilində sintaktik quruluşlar əsasən sadə və birbaşa olub, mürəkkəb cümlələr az istifadə edilib. Bəzi frazeoloji birləşmələr və sabit ifadələr bu gün də müasir fars dilində və hətta Azərbaycan dilində müşahidə edilir. Pəhləvi dili qrammatik baxımdan həm sadə, həm də ifadəli olması ilə seçilib.
Pəhləvi Dili və Zərdüştilik Dini
Pəhləvi dili Zərdüştilik dininin əsas liturji və hüquqi dili kimi tanınıb. Zərdüştilik məbədlərində oxunan dualar, ayinlər, dini qanunlar və rituallar məhz pəhləvi dilində yazılıb. “Avesta”nın bir çox tərcümə və şərhləri də pəhləvi dilində hazırlanıb, bu isə dini təfəkkürün və mətnlərin qorunmasında mühüm rol oynayıb.
Zərdüştilik dininin mənbə və mətnlərinin tədqiqi üçün pəhləvi dilinin biliciləri bu gün də lazımdır. Bir çox dini terminlər, rituallar və anlayışlar müasir elmdə məhz pəhləvi mənbələri əsasında izah olunur. Pəhləvi dili vasitəsilə dini irsin öyrənilməsi, müqəddəs mətnlərin və ayinlərin araşdırılması elmi dəyərini qoruyur.
Pəhləvi Dilinin Azərbaycan və Qafqazda Təsiri
Pəhləvi dili və əlifbası təkcə İran ərazisində deyil, eyni zamanda Azərbaycan, Qafqaz və Orta Asiya xalqları arasında da istifadə edilib. Sasanilər dövründə Azərbaycanda dövlət idarəçiliyində, yerli hakimiyyət orqanlarında pəhləvi dilindən istifadə olunub. Arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunan yazılı abidələr, sikkələr və kitabələr bu təsirin sübutudur.
Toponimik və antroponimik araşdırmalar göstərir ki, pəhləvi mənşəli sözlər Azərbaycan coğrafiyasında, şəxs adlarında və yer adlarında bu gün də qalmaqdadır. Pəhləvi dilinin leksik və qrammatik izləri Azərbaycan dilinin inkişafında və zənginləşməsində mühüm rol oynayıb. Xüsusilə orta əsrlər ədəbiyyatında və xalq şifahi ənənəsində bu təsirə tez-tez rast gəlinir.
Pəhləvi Sülaləsi və Siyasi Tarix
Pəhləvi sözü XX əsrdə İranın sonuncu şah sülaləsinin də adı kimi tarixə düşüb. 1925-ci ildə Rza şah Pəhləvi tərəfindən qurulan Pəhləvi sülaləsi İran tarixində yeni bir dövrün başlanğıcı sayılır. Bu sülalənin hakimiyyəti dövründə ölkədə bir sıra islahatlar aparılmış, təhsil, sənaye, ordu və hüquq sistemində dəyişikliklər edilmişdir.
Pəhləvi sülaləsinin adı qədim İran igidliyi və döyüşçülük simvolu kimi seçilmişdi. Rza şahın və onun oğlu Məhəmmədrza şah Pəhləvinin hakimiyyəti dövründə İran sürətli modernləşmə və Qərbləşmə siyasəti aparsa da, 1979-cu il İslam İnqilabından sonra bu sülalə devrildi. Pəhləvi sülaləsinin siyasi və ictimai irsi İran tarixinin ən mühüm mərhələlərindən birini təşkil edir.
Pəhləvi Dilinin Müasir Tədqiqi və Elmdə Yeri
Müasir dövrdə pəhləvi dili dünya dilçilik elminin xüsusi bir tədqiqat sahəsinə çevrilib. İranda, Avropada və ABŞ-da pəhləvi dili üzrə mütəxəssislər, universitetlər və elmi mərkəzlər fəaliyyət göstərir. Qədim əlyazmaların, kitabələrin tədqiqi, dini və hüquqi mətnlərin tərcüməsi müasir elmin aktual mövzularındandır.
Pəhləvi dili həm də müqayisəli dilçilik, tarix, arxeologiya və dini elmlər üçün dəyərli mənbədir. Bu dilin öyrənilməsi, qədim İran və qonşu xalqların tarixini, mədəniyyətini, dini və hüquqi sistemlərini dərindən anlamaq üçün vacibdir. Müasir tədqiqatlar göstərir ki, pəhləvi dilinin elmi araşdırılması hələ də tamamlanmayıb və gələcək nəsillər üçün geniş imkanlar açır.
Pəhləvi Haqqında Əsas Məlumatlar
| Mövzu | Qısa Məlumat |
|---|---|
| Dil qrupuna aidliyi | Orta İran dilləri |
| Əsas istifadə sahəsi | Sasanilər dövrü, dövlət və dini idarəetmə |
| Əlifba tipi | Arami mənşəli pəhləvi əlifbası |
| Ən məşhur əsərləri | Bundahişn, Denkard, Arda Viraz Namə, “Avesta” tərcümələri |
| Dini əhəmiyyəti | Zərdüştilik dini, məbədlər və ayinlər |
| Azərbaycanla əlaqəsi | Sikkələr, kitabələr, yer adları, arxeoloji tapıntılar |
| Siyasi anlamı | XX əsr İran Pəhləvi sülaləsi |
| Leksik təsiri | Fars, Azərbaycan və Orta Asiya dillərinə təsir |
| Müasir tədqiqatlar | Dilçilik, arxeologiya, müqayisəli tarix |
| Simvolikası | Qəhrəmanlıq, igidlik, dövlətçilik, mədəni irs |
Pəhləvi anlayışı Şərq tarixinin, İran və Azərbaycan mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir. Bu söz əsrlərlə yalnız dil və əlifba deyil, həm də dövlətçilik, dini irs, qəhrəmanlıq və zəngin elmi-bədii ənənələrin rəmzi kimi formalaşıb. Pəhləvi dilinin və yazısının inkişafı qədim dövrlərdə Şərq sivilizasiyasının yüksəlişində, dövlət idarəçiliyində, elmi və dini maarifçilikdə əvəzsiz rol oynayıb. Əsrlər keçsə də, pəhləvi abidələri, əlifbası və dil nümunələri həm elmi tədqiqatlar, həm də mədəniyyət üçün daim aktuallığını saxlayır.
Azərbaycan ərazisində aşkar olunan pəhləvi yazılı abidələri, toponim və antroponimlər, dövlətçilik ənənələri ölkəmizin bu qədim irslə sıx əlaqədə olduğunu göstərir. Pəhləvi dili yalnız Sasanilər dövrünün deyil, həm də regionun qədim mədəni və siyasi həyatının izlərini yaşadır. Müasir dövrdə pəhləvi dilinin və ədəbiyyatının öyrənilməsi elm adamları üçün dəyərli bir sahəyə çevrilib.
Pəhləvi təkcə İran mədəniyyətinin deyil, ümumilikdə Qafqaz və Orta Asiya xalqlarının tarixi-mədəni irsinin vacib hissəsidir. Onun fonetik, qrafik və leksik xüsusiyyətləri müasir dillərin zənginləşməsində və elmi təhlildə əvəzsizdir. Pəhləvi dilinin və əlifbasının araşdırılması, yeni tapıntıların aşkarlanması tarix elminə, arxeologiyaya və bədii yaradıcılığa geniş imkanlar yaradır. Hər bir xalqın öz tarixi irsinə dərin hörmətlə yanaşması üçün pəhləvi kimi mədəni dəyərlərin qorunması və öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Ən Çox Verilən Suallar
Pəhləvi qədim İranın Orta İran dilləri qrupuna aid olan bir dilin, yazı sisteminin və ədəbiyyatın adıdır. Sasanilər imperiyası dövründə dövlət və dini idarəetmədə geniş istifadə olunub. Bəzən pəhləvi sözü qəhrəmanlıq, igidlik mənasında da işlədilir. Bu anlayış həm dilçilik, həm də mədəniyyət tarixində xüsusi yer tutur.
Pəhləvi dili əsasən Sasanilər dövründə (224–651-ci illər) rəsmi və ədəbi dil olub. Dilin kökləri Parfiya dövrünə, yəni daha qədim Orta İran dillərinə gedib çıxır. İslamdan əvvəl dövlət sənədləri, dini və elmi mətnlər pəhləvi dilində yazılırdı. Sasanilərdən sonra pəhləvi dini mətnlərdə bir müddət daha yaşayıb.
Pəhləvi əlifbası əsasən Arami əlifbası əsasında formalaşıb və bir neçə yazı növünü əhatə edib. Əlifba 12 əsas hərfdən ibarət olsa da, səslərin ifadəsi üçün müxtəlif variantlardan və xüsusi işarələrdən istifadə olunurdu. Pəhləvi yazısı mürəkkəb sayılır və oxunması xüsusi bilik tələb edir. Yazı sistemində çoxlu ideogram və heterogramlara rast gəlinir.
Pəhləvi ədəbiyyatında ən məşhur əsərlər “Avesta”nın tərcümələri, “Bundahişn”, “Denkard”, “Arda Viraz Namə” kimi dini və fəlsəfi traktatlardır. Bu əsərlərdə dini, etik və tarixi mövzular geniş şəkildə işlənir. Eyni zamanda, bu mətnlərdə İran mifologiyası və xalq ədəbiyyatı motivləri də qorunub saxlanılıb. Pəhləvi ədəbiyyatı qədim Şərq mədəniyyətinin incilərindəndir.
Pəhləvi dili Zərdüştilik dininin əsas liturji və hüquqi dili sayılırdı. Dini məbədlərdə dualar, ayinlər və qanunlar məhz pəhləvi dilində yazılırdı. “Avesta”nın bir çox tərcümə və şərhləri də pəhləvi dilində hazırlanmışdır. Pəhləvi dilindəki dini terminlər və mətnlər bu gün də elmi və dini tədqiqatlar üçün vacibdir.
Pəhləvi dili Sasanilər dövründə Azərbaycanda və Qafqazda dövlət idarəçiliyində və yazılı abidələrdə istifadə olunub. Arxeoloji tapıntılar, sikkələr və kitabələr pəhləvi dilinin bu regionda geniş yayılmasını sübut edir. Pəhləvi mənşəli sözlər, toponim və antroponimlər bu gün də Azərbaycan coğrafiyasında rast gəlinir. Bu təsir Azərbaycan dilinin inkişafında rol oynayıb.
Pəhləvi sülaləsi XX əsrdə İranda sonuncu şahlar sülaləsinin adı olub. 1925-ci ildə Rza şah Pəhləvi tərəfindən qurulan bu sülalə ölkədə bir sıra islahatlar və modernləşmə aparıb. Sülalə dövründə təhsil, sənaye və hərbi sahədə böyük dəyişikliklər olmuşdur. 1979-cu il İslam İnqilabı ilə Pəhləvi sülaləsinin hakimiyyəti sona çatdı.
Pəhləvi dili həm arxaik, həm də yeni söz ehtiyatına malik olub və müasir fars dili ilə bir körpü rolu oynayıb. Qrammatikada isimlərin cinsə görə ayrılmaması və fel sistemində sadəlik diqqət çəkir. Mürəkkəb cümlə quruluşları az, sadə sintaktik modellər üstünlük təşkil edib. Frazeoloji ifadələr və sabit birləşmələr bu günə qədər bir çox dildə yaşamaqdadır.
Müasir dövrdə pəhləvi dili dilçilik, arxeologiya, müqayisəli tarix və dini elmlər üçün çox vacibdir. Qədim mətnlərin, kitabələrin, dini və hüquqi sənədlərin tədqiqi üçün bu dilin biliciləri lazımdır. Universitetlərdə və elmi mərkəzlərdə pəhləvi dilinin araşdırılması davam edir. Yeni tapıntılar pəhləvi irsinin dəyərini daha da artırır.
Pəhləvi anlayışı Azərbaycan mədəniyyətində həm dil, həm yazı, həm də dövlətçilik irsi kimi əhəmiyyətlidir. Sasanilər dövründə Azərbaycan ərazisində dövlət yazışmaları və rəsmi sənədlər pəhləvi dilində tərtib olunurdu. Pəhləvi dilinin leksik və qrafik təsiri Azərbaycan dilinin inkişafında rol oynayıb. Bu irs bu gün də elmi araşdırmalar üçün aktualdır.
