Pəhləvilər sülaləsi İran tarixində modernləşmə, mərkəzləşmə və qərbləşmə meyillərinin ən kəskin şəkildə təzahür etdiyi dövrə rəhbərlik etmiş bir hakimiyyət forması idi. XX əsrin əvvəllərində Qacarlar dövrünün zəiflədiyi, ölkənin daxili iğtişaşlar və xarici müdaxilələrlə sarsıldığı bir vaxtda meydana çıxmış bu sülalə, İran cəmiyyətinin dərin struktur dəyişikliyinə uğradığı bir mərhələyə imza atdı. Pəhləvilərin hakimiyyəti yalnız siyasi deyil, həm də iqtisadi, sosial və mədəni dəyişikliklərlə xarakterizə olunurdu. Bu dövrün anlaşılması üçün onu doğuran səbəbləri, idarəetmə sistemini, islahat siyasətini və nəticələrini çoxcəhətli şəkildə analiz etmək zəruridir.
Sülalənin əsasını qoyan Rza xan hərbi çevriliş yolu ilə hakimiyyətə gəlmiş və sonrakı mərhələdə özünü şah elan etmişdi. O, yalnız yeni bir hökmdar kimi deyil, həm də dövlətçilik düşüncəsində köklü dəyişikliklərin təmsilçisi kimi çıxış edirdi. Pəhləvilər dövrü İranın coğrafi və mədəni sərhədlərini dəyişdirmədi, lakin dövlətin idarəçiliyini yeni əsaslar üzərində formalaşdıraraq, onu güclü mərkəzə tabe bir siyasi sistemə çevirdi.
Pəhləvilər sülaləsinin yaranma zəmni və siyasi fonu
XX əsrin əvvəllərində İran Qacarlar sülaləsinin idarəçiliyi altında idi. Lakin Qacar hökmdarlarının zəifliyi, Avropa dövlətlərinin – xüsusilə Britaniya və Rusiyanın – ölkədəki güclü təsiri, mərkəzi hakimiyyətin zəifliyi, iqtisadi gerilik və korrupsiya İranda siyasi böhrana gətirib çıxarmışdı. 1906-cı ildə qəbul edilən konstitusiya və parlamentin yaradılması belə, böhranın qarşısını ala bilməmişdi.
Bu fon şəraitində hərbi komandan kimi yüksələn Rza xan 1921-ci ildə çevriliş edərək Tehrana daxil oldu. 1925-ci ildə isə parlamentin qərarı ilə Qacarlar devrildi və Rza xan Pəhləvi soyadı ilə İran şahı elan edildi. Beləliklə, 1925–1979-cu illər arasında davam edən Pəhləvilər sülaləsi hakimiyyəti rəsmən başlanmış oldu.
Rza şah dövrü
Rza şahın hakimiyyət dövrü (1925–1941) İranda dövlətin mərkəzləşdirilməsi və qərbyönlü modernləşmə ilə xarakterizə olunur. O, ilk növbədə orduyu gücləndirdi və feodal güclərin nüfuzunu məhdudlaşdırdı. Mülki idarəetmədə mərkəzləşməyə önəm verildi, dövlət bürokrasiyası yenidən quruldu.
Təhsil sistemində islahatlar aparılaraq qızların məktəblərə qəbuluna icazə verildi, Qərb tipli universitetlər yaradıldı. Qadınların hicab taxması məcburiyyətinə son qoyuldu, geyim formaları dəyişdirildi. Dövlət radiosu və qəzetlər vasitəsilə kütləvi maarifləndirmə kampaniyaları həyata keçirildi. İranın müasir yol və dəmir yolu infrastrukturu məhz bu dövrdə formalaşdırıldı.
Lakin Rza şahın siyasəti təkcə modernləşmə ilə kifayətlənmirdi. O, eyni zamanda müxalif fikirlərə qarşı sərt tədbirlər görür, söz azadlığını məhdudlaşdırır və dini təsisatları zəiflədir, məzhəblər arası fərqlilikləri arxa plana keçirirdi.
Məhəmməd Rza şah dövrü
Rza şah 1941-ci ildə II Dünya Müharibəsi zamanı Britaniya və Sovet İttifaqının təzyiqi ilə taxtdan imtina etməli oldu və yerinə oğlu Məhəmməd Rza Pəhləvi keçdi. Məhəmməd Rza şahın hakimiyyəti (1941–1979) daha mürəkkəb və ziddiyyətli mərhələ idi. O, modernləşmə siyasətini davam etdirsə də, siyasi təzyiqlər və avtoritar idarəetmə ilə paralel şəkildə ölkəni idarə edirdi.
1951-ci ildə baş nazir Məhəmmədrza Musəddiqin neftin milliləşdirilməsi siyasəti Qərblə münasibətləri kəskinləşdirdi. 1953-cü ildə CIA və MI6-nın dəstəyi ilə Musəddiq devrildi və şahın hakimiyyəti bərpa olundu. Bu hadisə həm İran daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə Pəhləvilərə qarşı inamsızlığın artmasına səbəb oldu.
1960-cı illərdə “Ağ inqilab” adlanan islahatlar paketi ilə torpaq islahatları, qadınlara seçki hüququ verilməsi, kənd yerlərində səhiyyə və təhsil xidmətlərinin genişləndirilməsi həyata keçirildi. Neft gəlirlərindən istifadə edilərək ölkədə sənayeləşmə, şəhərsalma və ordu gücləndirildi.
Lakin bu islahatlar sosial bərabərsizlikləri aradan qaldırmadı, əksinə, bəzi təbəqələrdə narazılıqları artırdı. Şah rejiminin SAVAQ adlı təhlükəsizlik xidməti vasitəsilə müxalifləri izləməsi və repressiv siyasət yürütməsi xalqın dəstəyini zəiflətməyə başladı.
Pəhləvilərin mədəniyyət və identiklik siyasəti
Pəhləvilər özlərini qədim İranın – xüsusilə Əhəmənilər və Sasanilər dövrünün varisi kimi təqdim etməyə çalışırdılar. Bu, İslamdan əvvəlki dövrə meyil formasında özünü göstərirdi. Dini təsisatların zəiflədilməsi, şiə ruhanilərinin təsirinin azaldılması və fars mədəniyyətinin ön plana çəkilməsi bu siyasətin tərkib hissəsi idi.
1950–70-ci illərdə keçirilən rəsmi tədbirlərdə, məktəblərdə və kütləvi informasiya vasitələrində farsçanın rolu artırıldı, etnik və dini azlıqların dili və mədəniyyəti isə arxa plana keçirildi. Bu, Azərbaycandilli əhalinin də mədəni təcridə məruz qalmasına səbəb olmuşdu.
Pəhləvi dövründə iqtisadi transformasiyalar
Pəhləvi sülaləsi dövründə İranın iqtisadiyyatı əsasən neft sektoruna əsaslanırdı. Xüsusilə Məhəmməd Rza şah dövründə neftdən əldə olunan gəlirlər ölkədə böyük iqtisadi layihələrin həyata keçirilməsinə imkan yaratdı. Yeni fabriklər, infrastruktur layihələri, yollar, binalar və hərbi obyektlər inşa olundu.
Lakin iqtisadi inkişaf sosial ədalətin təminatçısı olmadı. Şəhərlə kənd arasında böyük fərqlər mövcud idi. Torpaq islahatları bəzi kəndliləri mülkiyyət sahibi etsə də, əksəriyyət üçün yeni sosial və iqtisadi problemlər yaratdı. İşsizlik, inflyasiya və kənddən şəhərə miqrasiya artdı.
Aşağıdakı cədvəl iqtisadi əsas göstəricilərin müqayisəsini təqdim edir:
| Göstərici | 1941-ci il | 1977-ci il |
|---|---|---|
| Neft ixracı (barel/gün) | 100.000 | 5.000.000 |
| Sənaye müəssisələri | 300 | 12.000 |
| Əhalinin şəhərlərdə yaşama faizi | 20% | 50% |
| Qadınların təhsilə cəlbi | Aşağı | Orta səviyyədə |
Bu göstəricilər iqtisadi artımın baş verdiyini göstərsə də, bu artım ədalətli paylaşılmadığı üçün uzunmüddətli narazılıqlara yol açmışdı.
1970-ci illərin sonunda ölkədə sosial gərginlik pik həddə çatdı. Yüksək inflyasiya, işsizlik, qeyri-bərabərlik, siyasi təzyiqlər və dini dəyərlərə qarşı yönəlmiş siyasət geniş xalq narazılığına səbəb oldu. Ruhani rəhbərlik başda olmaqla müxalif qüvvələr təşkilatlandı və 1978–1979-cu illərdə kütləvi etirazlar geniş vüsət aldı.1979-cu ilin fevralında şah ölkəni tərk etdi və İslam İnqilabı nəticəsində Ayətullah Ruhullah Xomeyni rəhbərliyində İslam Respublikası quruldu. Beləliklə, Pəhləvilər sülaləsi 54 illik hakimiyyətindən sonra tarixin arxivinə çevrildi.
Ən Çox Verilən Suallar
Pəhləvilər sülaləsi 1925-ci ildə Rza xan tərəfindən qurulmuş və 1979-cu ildə İslam İnqilabı ilə süquta uğramışdır.
Rza xan 1921-ci ildə hərbi çevriliş edərək siyasi nüfuz qazanmış, 1925-ci ildə isə parlament qərarı ilə şah elan edilmişdir.
Təhsil, ordu, infrastruktur və qadın hüquqları sahəsində modernləşmə islahatları aparılmış, dini təsirlər azaldılmışdır.
O, modernləşməni davam etdirmiş, lakin avtoritar idarəetmə və təhlükəsizlik orqanlarının sərt nəzarəti ilə tənqid olunmuşdur.
Neft əsas iqtisadi resurs idi, dövlətin gəlirlərinin böyük hissəsi bu sektordan gəlir və sənayeləşməyə yönəlirdi.
Ağ İnqilab 1960-cı illərdə həyata keçirilən sosial və iqtisadi islahatlar paketidir; torpaq islahatı, qadın hüquqları və səhiyyə layihələrini əhatə edirdi.
SAVAQ şah rejiminin təhlükəsizlik xidməti idi və müxalifləri izləmə, sorğu-sual və repressiya məqsədilə fəaliyyət göstərirdi.
Onlar qədim İran mədəniyyətini önə çəkir, İslam təsirlərini arxa plana keçirərək fars millətçiliyini təbliğ edirdilər.
Sosial bərabərsizlik, dini və mədəni təzyiqlər, siyasi repressiya və iqtisadi çətinliklər inqilaba səbəb oldu.
1979-cu ildə Ayətullah Xomeyninin rəhbərliyində monarxiya ləğv edildi və İran İslam Respublikası yaradıldı.
