Pələmə çardaq kənd məişətinin yaddaşına hopmuş praktik quruluşdur; bağda, bostanda, çaylaq kənarında qarpız‐yemiş, tərəvəz, yonca və ya tütünlə çalışan kəndli günün ən qızmar vaxtında məhz belə kölgəlikdə nəfəs dərib nahar edir. Cənub bölgələrində alaçıq, yarı açıq dam və çətir anlayışlarının kəsişdiyi bu konstruksiya basma torpağa saplanmış dirəklər, üzərinə atılan çılpaq ağac budaqları və çətənə kötüyündən toxunmuş hasırdan ibarət sadə quruluşdur. Küləyin ön şişirdiyi geniş hörgü pərdələri qapalı daxma hissi yaratmır, əksinə havanı sərin saxlayır; eyni zamanda günəş şüasını süzərək məhsulu yanmaqdan qoruyur. Yaz ortasında bostançı suvarma arxını bağlayıb sahəni gəzdirərkən çardaqda saxladığı gil qablara doldurulan suyunu soyudur, eyni yerdə günorta namazını qılır və axşam çəyirtkə dinməyə başlayanda oranı tək buraxır. Pələmə sözü dialektoloji lüğətlərdə alaçıq, bağ çardağı, kölgəlik mənalarıyla qeydə alınıb, amma yerli ustalar onu sadəcə çardaq deyil, bağın canlı orqanı sayırlar: yağışdan sonra quruyan odunlar burada yığılır, qışa saxlanacaq qarpız‐cəvizi elə bu çətinliklə inşa edilmiş dörd dirəkli sığınacaq altında seçilir. Müasir istixana və metal karkaslı tentlər dövründə belə, pələmə çardaq kəndlinin təbiətlə tənzimlənmiş mühəndislik zövqünü göstərir. Həm maddi, həm də mədəni baxımdan minimallaşdırılmış sərmayə ilə qurulan bu kölgəlik kökünü min illik yarı köçəri maldarlıq təcrübəsindən, ağac və qamış bolluğundan, ən əsası isə camaatın kollektiv əmək vərdişlərindən alır. Hər mövsüm sökülüb yeni yerə qurulan pələmə eyni torpaqlarda, lakin dəyişən suvarma xətlərinə uyğun hərəkət edir; beləliklə bağın dövri canlanmasının ruhuna çevrilir. İqlim dəyişdikcə, iş rejimləri dəyişdikcə pələmə forması da adaptasiya olur, lakin sosial funksiyası – kollektiv istirahət və təhlükəsiz anbarlıq – olduğu kimi qalır.
Pələmə çardağın terminoloji izahı
Pələmə sözü lüğətlərdə bağda və bostanda qurulan, dörd dirək üzərində dayanan müvəqqəti sığınacaq kimi təqdim edilir. Çardaq isə daha ümumi məna daşıyaraq həm ev damının altındakı boşluğa, həm də istənilən kölgəlik tipinə işarə edir. İki termin birləşəndə bağçılıq və bostançılıq məkanına xas xüsusi konstruksiya nəzərdə tutulur
Dialektoloji mənbələrdə pələmə eyni zamanda alaçıq və barama tənzifxanası mənası da daşıyır. Lənkəran, Masallı, Cəlilabad və Yardımlı kəndlərində yaşlı nəsil pələməsiz bağ olmaz deyərək kölgəlik qurmağı həm təsərrüfatın, həm də ailə nüfuzunun vacib atributu sayır
Tarixi-kulturoloji yaranma səbəbləri
Azərbaycanın subtropik cənub zonasında rütubətli yay günləri tarlada işləyən insan üçün sərinləmə problemi yaradırdı. Əkin sahəsindən uzaq evlərin çardağı günorta yeməyi üçün əlçatan deyildi, buna görə yüngül mexaniki üsulla kölgəlik qurmaq tələb ortaya çıxdı
Pələmə çardaqlarının yaranma tarixi ailə təsərrüfatının kollektiv əmək mərhələləri ilə düz mütənasibdir. Qarpız, tütün və çay plantasiyasında ailə saatlarla çalışır, öyüd və təndir səhər tezdən yandırılır və gün batarkən söndürülür. Bu rejimdə günorta istisini tarlada keçirmək üçün mövsümi sığınacaq labüd idi
Konstruktiv elementlər və yerli materiallar
Ənənəvi pələmə dörd möhkəm söyüd və ya qaratikan dirəyi üzərində qurulur; dirəklər ən azı 2,2 metr hündürlükdə saplanır ki, içəridə dayanan adam tam rahat hərəkət etsin. Üst örtüyü üçün qamış, zənbil hörməsindən qalma hasır və ya mürəkkəb budaq şəbəkəsi istifadə olunur
Divar əvəzinə bağban ya sarmaşıq, ya da quru çubuqlardan hörgü qoşur ki, hava dolaşımı məhdudlaşmasın. Yerə əvəzinə səriləcək taliş təndir toxuması və ya keçə döşək örtüyü qoyulur. Belə quruluş həm ucuz, həm asan sökülüb yığılır, həm də tamamilə bioçeynətən materiallardan ibarətdir
Mövsümə görə formanın dəyişməsi
Yaz aylarında pələmə çardağın tavan hissəsi seyrək toxunur ki, bərkiyən fidanlar üçün günəş işığı yetərli olsun. İyul-avqust istiləri artıranda üstünə əlavə hasır qatılaraq UV filtr gücləndirilir
Payızda bağ məhsulu toplandıqdan sonra pələmə ya tam sökülür, ya da dirəklər yerində saxlanıb üst örtüyü çıxarılır. Bu üsul növbəti yaz üçün hazırlıq işlərini asanlaşdırır, eyni zamanda torpağın ehtiyacına uyğun kölgəlik yeri dəyişdirməyə icazə verir
İqtisadi və ekoloji üstünlüklər
Pələmə tikintisində istifadə edilən qamış, söyüd və budaq demək olar ki, sıfır maliyyətlidir, çünki material düz bağ ətrafında yetişir. Bu, ailə büdcəsini yüngülləşdirir və eyni zamanda ekosistemin canlı dövriyyəsinə müdaxilə etmir
Modern tent və polikarbonat kölgəlikləri ilə müqayisədə pələmə sonda tullantı problemi yaratmır. Materiallar çürüyüb torpağa qarışır və orqanik dövriyyəni zədələmir. Bu xüsusiyyət xüsusilə orqanik təsərrüfat sertifikatı almaq istəyən fermerlər üçün üstünlükdür
Sosial-funksional əhəmiyyət
Çardaq bağ sahibinin işçi qruplarını təşkil etdiyi mərkəzi nöqtə rolunu oynayır; burada gün gərginliyi planlaşdırılır, axşam borc-qazanc söhbətləri aparılır. Toy ərəfəsində ailələr qarpız‐yemiş kəsib qohumlarla pələmədə şirin sözlər bölüşür
Uşaqlar üçün pələmə çardaq yay tətilində gizlənpaç, kölgəlik altında kitab oxuma və ya tabda külli kələm yemə yeri kimi sevimli guşəyə çevrilir. Beləcə sadə struktur ailə bağlarını emosional olaraq da möhkəmləndirir
Müasir bərpa layihələri və turizm potensialı
Regional icra hakimiyyətləri kənd turizmini inkişaf etdirmək məqsədilə pələmə tipli kölgəlikləri agropark marşrutuna daxil etməyə başlayıb. Ziyarətçilər bostanda günorta yeməyini bu ənənəvi kölgəlikdə dadır, yerli ustaların quruluş prosesində iştirak edir
Eko-festival proqramlarında pələmə yarmarkası qurulur: ziyarətçilər üçün dirək bərkitmə, hasır toxuma və qamış hörmə ustad dərsləri keçirilir. Belə tədbirlər həm yerli material bazarına tələbat yaradır, həm də qədim becərmə metodlarını canlı saxlayır
Dialekt və folklorda leksik izlər
Masallı, Lənkəran və Yardımlı bayatıları pələməni bağın olmazsa olmazı kimi xatırlayır. “Pələməsiz bağ olmaz” məsəlinin mənası bağın kölgəsiz insan kimi yarımçıq qalmasıdır
Toy nəğmələrində gəlin qızın büllur kimi kövrəkliyini qorumaq üçün “pələməyə pənah gətirmək” obrazı işlədilir. Bu ifadə əşya və məkan səviyyəsində qoruyucu guşəni təmsil edir, qonağa mərhəmət simvolunu göstərir
Pələmə çardaq kənd təsərrüfatının döyünən ürəyi kimi fəaliyyət göstərir: fiziki rahatlıq təmin edir, istehsalat planını koordinasiya edir, ailə bağlarını qoruyur və ən əsası kəndlinin təbiətlə harmoniyasını möhkəmləndirir. Sadə, lakin çoxfunksiyalı bu kölgəlik min illik ərzahət becərmə təcrübəsinin arxetipi statusunu alıb. Günümüzdə polikarbonat sığınacaqlar, mexaniki soyuducular və avtomatik suvarma xətləri bağ həyatı üçün yenilik hesab olunsa da, pələmənin ekoloji təmizliyi, sıfır tullantı modeli və sosial konnektoru hələ də bənzərsizdir. Müasir kənd turizmi layihələri qədim çadraq arxitekturasını yenidən kəşf edərək yerli uşaqlara əl işi bacarıqları öyrədir və region iqtisadiyyatını diversifikasiya edir. Yeni nəsil fermer pələmə çardağın üzərinə günəş paneli quraşdırır, altına damcı suvarma anbarı yerləşdirir, beləliklə ənənə və texnologiyanı birləşdirir. Dilimizdə zəngin kollokasiya qazanan pələmə sözü folklor hafizəsinə dayaq, sosial antropoloq üçün araşdırma obyekti, arxitektor üçün biomimik dizayn nümunəsi, ekoloq üçün karbon neytral modeldir. Hər mövsüm qış gələndə pələmə sökülür, yazda yenidən qurulur; bu ritmik dəyişmə insanla torpaq arasında bitməyən dialoqun simvoludur. Sadə məişət obyektinin belə çoxqatlı mədəni qatlara sahib olması kənd memarlığının dəyərini və davamlılığını sübut edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Pələmə çardaq bağ və bostanda dörd dirək üzərində qurulan, budaq və qamışla örtülən mövsümi kölgəlikdir. Tikinti məqsədi günəşin qızmar şüasından qorunmaq, həm də fermer ailəsinin günorta yeməyini sahədə yeməsini rahatlaşdırmaqdır. Konstruksiya asan sökülüb başqa sahəyə daşınır. Yerli dialektlərdə pələmə alaçıq mənasında da işlənir.
Pələmə sözü əsasən Talış ovalığı, Cəlilabad, Yardımlı, Masallı və Lənkəran kimi cənub rayonlarının dialektində işlənir. Lüğətlərdə II mənası bağ çardağı kimi qeydə alınıb. Eyni bölgələrdə alaçıq və çardaq sözləri də sinonim kimi istifadə olunur. Azərbaycan ədəbi dilində çardaq ümumi termindir, pələmə isə regional rəng qatır.
Ənənəvi materiallar söyüd və ya qaratikan dirəkləri, qamış hasırı, çətənə ipi, torpaq döşəmə üçün hasır keçədir. Bəzi ustalar üzümlükdə köhnə qollardan və bambukdan da istifadə edir. Əsas şərt ucuz, yerli və biodeqradasiya olunan material seçməkdir. Yeni hibrid modellərdə üst örtüyə su keçirməyən kətan parça da əlavə olunur.
Bağ sahələri hər mövsüm suvarma xətlərinə və bitki dönüşünə görə dəyişir, buna görə kölgəlik stasionar olsa, məhsuldar ərazini məhdudlaşdırar. Pələmə çardaq yüngüldür, dirəkləri torpaqdan çıxarmaq asandır, beləliklə növbəti yaz eyni material başqa nöqtədə qurulur. Bu çeviklik torpağın dinamik istifadəsini təmin edir.
Günorta saatlarında fermer nahar edir, su qablarını sərin saxlayır, bəzən toxum əkini üçün plan tərtib edir. Axşamüstü yığılmış məhsul ilk çeşidləmədən keçir, qarpız-qovun sınaq kəsimi aparılır. Uşaqlar ev tapşırığını kölgədə yerinə yetirir. Həm də yağış başlayan kimi texnikanın kiçik alətləri buraya yığılır.
Quruluş tamamilə orqanik materiallardan ibarətdir, metal karkas və plastikdən istifadə olunmur. Söyüd dirəkləri xidmət müddəti bitdikdə odun kimi yandırılır və yaxud torpağa qarışaraq gübrə olur. Tullantı sıfır səviyyəsinə yaxındır. Bu xüsusiyyət orqanik sertifikat əldə etmək istəyən təsərrüfatlar üçün mühüm meyardır.
Agropark marşrutlarına daxil edilən pələmə çardaqlar turistə yerli həyat tərzini canlı göstərir. Qonaqlar hasır toxunuşuna, qamış örtük bağlama prosesinə qatılır, ənənəvi yeməkləri burada dadır. Foto çəkiliş üçün nostalji fon yaradır. Beləliklə, pələmə mədəni irs obyektinə çevrilir və ailə fermerinə əlavə gəlir gətirir.
Artan temperatur yeni növ UV-filtrli örtük materiallarına tələbat yaradır; kəndlilər qamış üstündən köhnə tent parçaları çəkərək daha sıx kölgə əldə edir. Güclü küləklər dirəklərin daha dərin saplanmasını və ikiqat ip bağlaması tələb edir. Amma əsas konsepsiya – yüngül, söküləbilən kölgəlik – dəyişmir.
İki təcrübəli şəxs pələmə çardağı təxminən bir saata tam sökə bilir. Qamış örtük rulon halına yığılır, dirəklər bir yerə toplanır, ip burub bağlanır. Materiallar köhnəlməyibsə, gələn mövsüm üçün saxlanır. Bu operativlik bağ sahəsinin yenidən planlanmasını rahatlaşdırır.
Kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlarda müvəqqəti kölgəlik üçün tikinti icazəsi tələb olunmur. Lakin torpaq icarə müqaviləsində əkin strukturu sərt regulasiyaya tabedir. Bu halda bağban yalnız ağac kəsməmək, suvarma arxını bağlamamaq kimi ekoloji şərtlərə riayət etməlidir. Pələmə aparıcı infrastruktur elementlərinə müdaxilə etmədiyindən inzibati cəza yaranmır.
