XVIII əsrin ortalarında Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində yaranmış Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xan Sarıcalı-Cavanşir tayfasından idi. 1693-cü ildə Qarabağın Alaqarğu kəndində İbrahimxəlil ağa ailəsində doğulmuşdur. Gənclik illərində Nadir şah Əfşarın sarayında xidmət etmiş, lakin 1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra İranın mərkəzi hakimiyyətində yaranan çaxnaşmadan istifadə edərək, 1748-ci ildə Qarabağa gələrək özünü xan elan etmiş və Qarabağ xanlığının əsasını qoymuşdur.
Pənahəli xan müstəqilliyi qorumaq üçün strateji istehkamlar inşa etdirmiş, Bayat, Şahbulaq və ən sonda Şuşa qalalarını tikdirərək öz dövlətini müdafiəyə almışdır. O, həmçinin “Pənahabad” adlı pul vahidini dövriyyəyə buraxaraq iqtisadi müstəqillik təmin etmişdir. Pənahəli xan hakimiyyətini gücləndirmək üçün yaxın ətrafını divanxanaya yığmış, ordu qurmuş və qonşu meliklərlə nikah diplomatiyası vasitəsilə əlaqələr yaratmışdır. Məsələn, Varanda meliki II Şahnəzər onun hakimiyyətini tanımış, qızı Hürzad xanı onun oğluna ərə vermişdir.
Həyatı və siyasi fəaliyyəti
Pənahəli xan 1693-cü ildə Sarıcalı-Cavanşir tayfasında anadan olmuş, gənclikdə Nadir şah sarayında xidmət etmişdir. Saraydakı qardaşı Fəzləli bəyin qətlindən sonra onun vəzifəsinə təyin olunsa da, saraydakı təhlükələrdən qorxaraq 1738-ci ildə Qarabağın dağlıq yerlərində gizlənməyə başlamışdır. Sonra tərəfdarlarını toplayaraq, ətraf bölgələrdə nüfuz qazanmış, Gəncə, Naxçıvan və Şəkidə basqınlar etmişdir.
Nadir şahın ölümündən sonra yaranan siyasi boşluqdan istifadə edən Pənahəli xan, 1748-ci ildə Qarabağa gələrək özünü xan elan etdi və saraydan uzaqlaşan Cavanşir tayfasının lideri kimi nüfuz qazandı. Qərargahını Bayat qalasında qurdu və loyal döyüşçülərlə ətrafını möhkəmləndirdi.
Ailəsi və soy-kökü
Pənahəli xan Sarıcalı-Cavanşir tayfasına mənsub idi. Atası İbrahimxəlil ağa, anası Qızlarbəyim xanım idi. Tarixi mənbələrdə Pənahəli xanın Cavanşir sülaləsinin nəsli olduğu, bu tayfanın isə türkman köklərinə sahib olduğu göstərilir. Onun böyük oğlu İbrahimxəlil ağa xanlığı davam etdirmiş, digər övladları arasında Mehrəli bəy və Talıbxan bəy də var idi. Nəvəsi Mehdiqulu xan isə Qarabağ xanlığının sonuncu xanı olmuşdur.
Dövlətçilik və idarəetmə
Pənahəli xan Qarabağ xanlığını qurarkən strateji mövqelərdə qalalar tikdirmişdir. Əvvəlcə Bayat qalası, sonra Şahbulaq və daha sonra əlçatmazlığı ilə seçilən Şuşa qalasını inşa etdirmişdir. Şuşa qalası xanlığın yeni paytaxtına çevrilmişdir. Onun rəhbərliyi altında dövlət aparatları yaradılmış, inzibati və məhkəmə idarələri təşkil edilmişdir.
İqtisadiyyata böyük diqqət göstərərək, “Pənahabad” adlı rəsmi pul vahidi dövriyyəyə buraxılmışdır ki, bu da xanlığın müstəqilliyinin simvolu idi. Pənahəli xan ədalətli idarəçilik prinsiplərinə sadiq qalaraq, məmurlara ədalətli davranmağı əmr etmiş və zülm edənlərə qarşı sərt olmuşdur. Şuşada bazar, hamam və məscid kimi ictimai obyektlər inşa etdirərək əhalinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmışdır.
Hərbi siyasət və müttəfiqliklər
Pənahəli xan dövründə qonşu xanlıqlarla, xüsusən də Şəki xanlığı ilə münaqişələr yaşanmışdır. 1752-ci ildə Şəki xanı Hacı Çələbi xanın Bayat qalasını mühasirəyə almasına baxmayaraq, Pənahəli xan qalada dayanıqlı müdafiə etmişdir. İranın zəifləməsindən istifadə edərək, qonşu dövlətlərə qarşı uğurlu hərbi əməliyyatlar aparmışdır. Məsələn, 1756-57-ci illərdə Məhəmməd Həsən xan Qacarın hücumlarını dəf etmişdir.
1759-cu ildə isə Şuşa qalası İran qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alınmış, Pənahəli xanın böyük oğlu İbrahimxəlil ağa əsir düşmüşdür. Lakin Pənahəli xan Kərim xan Zəndlə ittifaq yaradaraq İranın digər qüvvələrinə qarşı mübarizədə böyük rol oynamışdır.
Ölümü və irsi
Pənahəli xan 1758-ci ildə Şirazda vəfat etmiş, bədəni Qarabağa gətirilərək dəfn olunmuşdur. Onun ölümündən sonra Qarabağ xanlığı böyük oğlu İbrahimxəlil xanın rəhbərliyi altında möhkəmlənmişdir. Pənahəli xanın qurduğu dövlətçilik prinsipləri və müdafiə strategiyaları uzun müddət Qarabağ xanlığının əsasını təşkil etmişdir.
Pənahəli xan Azərbaycanın tarixində güclü dövlət xadimi kimi tanınır. O, Qarabağda parçalanmış feodal hakimiyyətini birləşdirərək sabitlik və rifah gətirmiş, memarlıq və iqtisadi sahədə önəmli irs qoymuşdur. Onun adı Azərbaycan məktəblərində tarix fənnində və milli yaddaşda “Qarabağın ilk xanın” kimi qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Pənahəli xan XVIII əsrin ortalarında yaşamış, Qarabağ xanlığının banisi və ilk xanın biridir.
O, Sarıcalı-Cavanşir tayfasının nümayəndəsi idi.
Qarabağ xanlığı 1748-ci ildə Pənahəli xan tərəfindən yaradılmışdır. O, Nadir şahın ölümündən sonra yaranan siyasi boşluqdan istifadə etmişdir.
O, Bayat, Şahbulaq və Şuşa qalalarını tikdirmişdir. Şuşa xanlığın paytaxtına çevrilmişdir.
O, “Pənahabad” adlı rəsmi pul vahidi buraxaraq iqtisadi müstəqillik təmin etmişdir.
O, Şəki xanı Hacı Çələbi xana, Məhəmməd Həsən xan Qacara və Fətəli xan Afşara qarşı döyüşlər aparmışdır.
Onun böyük oğlu İbrahimxəlil ağa və digər oğulları Mehrəli bəy və Talıbxan bəy olmuşdur. Nəvəsi Mehdiqulu xan Qarabağın sonuncu xanı olmuşdur.
O, qonşu meliklərlə nikah diplomatiyası və ittifaqlar yolu ilə əlaqələr qurmuşdur, məsələn, Varanda meliki II Şahnəzərin ailəsi ilə.
O, 1758-ci ildə Şirazda vəfat etmiş, bədəni Qarabağa gətirilərək dəfn edilmişdir.
O, Qarabağda güclü və müstəqil xanlıq yaradaraq regionda siyasi sabitlik və iqtisadi inkişaf təmin etmiş, Azərbaycanın tarixi dövlətçilik ənənələrinə böyük töhfə vermişdir.
