Peyğəmbər obrazı bəşər tarixində həm mənəvi kompas, həm də sosial islahat motoru funksiyasını daşıyıb. Dünyanın müxtəlif coğrafiyalarında, fərqli dillərdə, fərqli mədəniyyətlərdə zühur edən bu elçilər cəmiyyətlərin əxlaq sistemini formalaşdırmağa, haqsızlığı ifşa etməyə və insanları vahid ilahi təməldə birləşdirməyə çağırıblar. Peyğəmbərlik fenomeni yalnız dini icmalar üçün deyil, tarix, ədəbiyyat, hüquq və fəlsəfə tədqiqatları üçün də məhsuldar mövzudur; çünki o, insanın mənşəyi, məqsədi və məsuliyyəti kimi fundamental sualların cavabını ehtiva edir. Ən qədim mənbələrdən bəri zikir edilən Nuhun ümumtəsviri, İbrahimin monoteizmi müdafiəsi, Musanın müqavilə etikası, İsanın sevgi mərkəzli mesajı və Məhəmmədin universal hüquq meyarları ayrı-ayrılıqda müqayisə edildikdə belə, mahiyyət etibarilə eyni ədalət və mərhəmət çağırışına işarə edir. Müasir sosiologiya peyğəmbərləri “charismatic authority” kateqoriyasına daxil etsə də, onların üstünlüyü sadəcə fərdi xarizma ilə izah olunmur; misilsiz təbliğ metodları, möcüzəvi təsdiq, izah gücü və nümunəvi davranış bu institutun təməl sütunlarıdır. Buna görə də peyğəmbərlər həm tarix boyu mövcud hökümətləri sorğulayıb, həm də yeni mədəniyyət sünbüllərinin toxumunu səpiblər. Onları öyrənmək təkcə keçmişi dərk etmək deyil, eyni zamanda müasir insanın etika, hüquq və sosial ədalət axtarışına yön vermək deməkdir. Yəni peyğəmbər modelini anlamaq bəşəriyyətin ortaq mənəvi xəritəsini yenidən kəşf etmək kimi dərin və aktual bir ehtiyacdır.
Vəhy konsepsiyası və peyğəmbərliyin mahiyyəti
Vəhy ilahi biliyin insana ötürülməsi prosesidir; bu, bəzən sözlü mətn, bəzən ilham, bəzən də möcüzəvi hadisə şəklində təzahür edir. Semitik din ənənəsində vəhyin əsas məqsədi Tanrı–bəndə münasibətini aydınlaşdırmaq, monoteizmin təməlini möhkəmləndirmək və insan cəmiyyətinə etik çərçivə təqdim etməkdir. Qurani-Kərimdə “risalət” anlayışı məhz bu kommunikasiya kanalını təmsil edir və elçi, yəni “rəsul” onun aparıcısı sayılır.
Peyğəmbərlik missiyası şəxsi üstünlük və ya irqi imtiyaz əsasında verilmir; bu, seçilmiş insanların ruhi yetkinlik, əxlaqi bütövlük və sosial ədalət duyğusu kimi xüsusiyyətləri səbəbilə ilahi təyinatdır. Hər peyğəmbərin öz cəmiyyətinə uyğun danılmaz dəlillər gətirməsi (mucizə) öz missiyasının doğruluğunu sübut etməyə, eyni zamanda gələcək nəsillərə nümunə olmağa xidmət edir.
Ən qədim peyğəmbərlər: Âdəm, Şit və İdris
İslam ənənəsinə görə Âdəm yerdəki ilk insan olmaqla yanaşı, həm də ilk peyğəmbərdir; ona öyrədilən “isimlər” bəşəriyyətin bilik toxumudur. Âdəm peyğəmbərin hekayəsi insan iradəsinin sınanması və tövbənin qapısının daim açıq qalması konsepsiyasını vurğulayır.
Âdəmin oğlu Şit peyğəmbər isə ilk şəriət prinsiplərini nəslinə təbliğ edərək idrakın və təqvanın vəhdətini qurdu. Onun ardınca İdris peyğəmbər (bəzən Henox kimi tanınır) elm və sənətkarlığın inkişafında öncül rol oynamış, hətta “xələt toxuyan” ləqəbi ilə xatırlanmışdır. Bu erkən peyğəmbərlər xəttində vəhy biliklə, iman əmrlə, əxlaq isə texnologiya ilə qovuşur.
İbrahim: Monoteizmin atası
İbrahim peyğəmbər Şumer–Babil mühitində politeist inanc sisteminə meydan oxuyaraq təmiz tövhid nümunəsi sərgilədi. Onun bütləri sındırma hekayəsi məntiqi sorğulamanın və cəsarətli inancın arxetipik təsviridir. Məkkədə Kəbənin inşası isə ibadəti mərkəzləşdirmə memarlığıdır; ritual hərəkətin rəmzi orada bəşəri birlik mesajı verir.
İbrahimin oğlu İsmayılın (islam) və oğlu İshaqın (yahudilik–xristianlıq) peyğəmbər soyu ilə dünya dinləri arasındakı genealogiya körpüsü qurulur. İbrahimin təlimi iqtisadi ədalət, qonaqpərvərlik və ailə institutunun möhkəmləndirilməsi üzərində yüksəlir və bu gün də humanitar hüququn təməl prinsiplərində əks olunur.
Musa və Tövrat qanunvericiliyi
Musa peyğəmbər Misirdə əsarət altındakı İsrail övladlarını azad edərək ictimai azadlıq ideyasını dini təmələ birləşdirdi. Səyahət zamanı Sina dağında aldığı on əmrin (Ahd lövhələrinin) hüquqi əhəmiyyəti mövcud dövlət qanunlarının formalaşmasına birbaşa təsir göstərdi.
“Gözə-göz” kaidəsi kimi tanınan “lex talionis” prinsipi mütənasib cəza düşüncəsinin ilk nümunəsi kimi Musaya aid edilir. Onun ətrafında formalaşan Levilər rahibliyi sonrakı əsrlərdə məbədlərin inzibati modelinə yol açdı və ritualla hüququ peşəkar şəkildə birləşdirdi.
İsa: Məhəbbət və mərhəmət mesajı
İsa peyğəmbər Qurani-Kərimdə “Ruhullah” və “Məsih” titulları ilə anılır; onun möcüzələri (koru görən etmək, ölüləri diriltmək) Tanrının mərhəmət atributunun canlı təcəssümüdür. Sevgi, bağışlama və fədakarlıq kimi dəyərləri təkcə dini rituallarla deyil, sosial praktika ilə də nümunələndirdi.
Dağüstü xütbə (Sermon on the Mount) etik doktrina baxımından “qoyun sürüsü nəzəriyyəsi” (pacifism) kimi bəzi müsəlman və xristian alimlərinin araşdırma mövzusu olub; çünki burada passiv müqavimətin fəal sülh mexanizminə çevrilməsi təklif edilir. Xüsusilə yetim, dul və xəstə kimi sosial cəhətdən zəif siniflərə yönələn çağırış bugünkü sosial xidmət modelinin ideoloji kökünü formalaşdırıb.
Məhəmməd: Qlobal hüquq və mənəvi nizam
Məhəmməd peyğəmbər 610-632 illərində nazil olan Quran ayələri ilə şəhər-dövlət strukturunu mənəvi şərtlərlə sinxronlaşdırdı; Məkkə cəmiyyətinə təklif etdiyi “Əl-Əmîn” reputasiyası sövdələşmədə etimad faktorunu ön plana çıxardı. Medinə Sazişi isə çoxetnik federativ sistemin ilkin konstitusiya nümunəsi sayılır, burada din azadlığı, qanun bərabərliyi və müdafiə ittifaqı təsbit edilib.
Məhəmmədin “vida xütbəsi” insan hüquqları bəyannaməsi kimi qiymətləndirilir; orada irqçi ayrı-seçkiliyin qadağanı, qadın hüquqlarının təsdiqi və iqtisadi istismarın (sələmin) ləğvi açıq elan edildi. Beləcə, peyğəmbərlik missiyası ictimai sülhü hüquqi sistemlə möhkəmləndirdi.
| Peyğəmbər | Təxminən dövr (milad öncə/sonra) | Əsas mesaj | Müqəddəs mətn |
|---|---|---|---|
| Âdəm | – | Monoteizm, tövbə | Qurani-Kərim (Bəqərə 30-39) |
| Nuh | e.ə. 3000 | Tövhid, səbat, xilaskar gəmi | Qurani-Kərim (Hud 25-49) |
| İbrahim | e.ə. 2000 | Bütpərəstliyə qarşı, qonaqpərvərlik | Qurani-Kərim (Saffat 83-113) |
| Musa | e.ə. 1300 | Azadlıq, on əmrlik şəriət | Tövrat (Çıxış 3-40) |
| Davud | e.ə. 1000 | Ədalət krallığı, Zəbur mədhiyyələri | Zəbur |
| İsa | 1-33 | Məhəbbət, mərhəmət, ruhi təmizlənmə | İncil (Matta 5-7) |
| Məhəmməd | 570-632 | Universal hüquq, tövhid tamamı | Qurani-Kərim |
Peyğəmbərlərin ortaq etik prinsipləri
Tövhid hər bir peyğəmbərin əsas ortaq mövzusu olaraq qalır; çoxallahlılığın sosial fragmentasiya yaratdığına dair universal xəbərdarlıqları mövcuddur. Ədalət prinsipi isə rüşvət, istismar, qul bazarı kimi strukturlara qarşı mübarizə şəklində konkret təcrübi göstərişlərlə təqdim edilib.
Mərhəmət peyğəmbərlik missiyasının emosiya qanadıdır; kimsəsizlər, köçkünlər və cəmiyyətin kənarında qalanlara yönələn xüsusi diqqət, dini vəzifəni humanitar əmələ çevirir. Nəticədə peyğəmbərlik eyni anda həm fərdi, həm də kollektiv islahat proqramına çevrilir.
Peyğəmbərlərin müasir dünyaya təsiri
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları Bəyannaməsi dini mənşəli etik kateqoriyaları sekulyar hüquqa adaptasiya etməsi ilə peyğəmbərlik mirasının müasir təzahürüdür. Xəyalən Musa və Medinə Sazişinin müqayisəsi, yaxud İsanın “Qonşunu sev” prinsipinin sağlam psixologiyaya təsiri bu təsirin akademik nümunələridir.
21-ci əsrdə bioetika, ekoloji ədalət və süni intellektin etikası sahələrində belə peyğəmbərlərin irsi kontekstuallaşdırılır. Məsələn, Davudun “Yer Tanrının, insanlar ondan faydalanır” ifadəsi, müasir ekoloji mülkiyyət anlayışında hüquqi presedentə çevrilə bilər.
Peyğəmbərlik tarixini araşdırmaq bəşər sivilizasiyasının mənəvi skeletini – yəni Allahla rabitə, insanla insan arasındakı ədalət və kainatla harmoniyanı – kəşf etməkdir. Âdəmdən Məhəmmədə qədər uzanan bu zəncir müstəqil halqalar kimi görünə bilər, lakin ortaq xətt həmin elçilərin vahid ilahi mənbədən istiqamət almasıdır. Hər biri öz dövründə mövcud sistemin zülmünü ifşa edib, insanları həm fərdi, həm ictimai məsuliyyətə çağırıb. Bu çağırış təkcə dini planda deyil, elmi, hüquqi və sosial sferada da yenilənərək yaşayır; Tövratın “əməl etmədən iman yetərli deyil” prinsipi, İncilin “sevgi hər şeyin təməlidir” cümləsi və Quranın “ədalətə şahid olun” əmri buna sübutdur. Müasir dünyada milli sərhədlər, texnoloji sıçrayışlar və ideoloji fərqlər artdıqca, peyğəmbərlərin universal etikası bəşəriyyət üçün ümumi dildə yazılmış təlimata çevrilir. Onların hekayələri həm rəmzi, həm siyasətə təsir edən real presedentlərdir: Davud peyğəmbərin Zəburunda əks olunan təbiətə sevgi, Musa qanunvericiliyində sosial düzən, İsa təlimində şəfqət sosial müdafiə konsepsiyasına, Məhəmməd modelində multikultural konstitusiya ideyasına ilham verir. Tarixin dalğaları dəyişsə də, peyğəmbərlərin ismarıcı insan haqqları, sosial bərabərlik və Tanrıya şükrün ehtiyacını dəyişməz saxlamağa kömək edir. Hər fərd bu möhtəşəm elçi silsiləsindən öz həyatına uyğun nəsihət tapır: kimisi tövbə, kimisi yaradıcılıq, kimisi ədalət ehtiyacını dərk edir. Beləcə, peyğəmbərlərin səsi təkcə keçmişin xatirəsi deyil, gələcəyin də yol xəritəsidir; o xəritəni dərk edən cəmiyyətlər təfriqədən çox birliyə doğru yol alırlar.
Ən Çox Verillən Suallar
İslam terminologiyasında “nəbi” və “rəsul” anlayışları fərqli çalarlara malikdir. Nəbi ilahi mesaj alan, lakin yeni şəriət gətirməyən elçiyə deyilir; rəsul isə yeni qanunvericiliklə təyin olunan peyğəmbərdir. Məsələn, Harun (Musanın qardaşı) nəbi sayılır, Musa isə rəsuldur. Bütün rəsullar nəbi statusuna malikdir, lakin hər nəbi rəsul deyil. Qurani-Kərimdə bu terminoloji fərqləndirmə mövcuddur.
Müqəddəs mətnlər müxtəlif dillərdə, mədəni kontekstlərdə və redaksiya mərhələlərində formalaşıb. İvrit, yunan və ərəb dillərinin fonetik çevrilişləri ad fərqlərinə səbəb olur: Yushua–İsa (İncildə), Yusif–Yosef (Tövratda) kimi. Hekayə detal fərqləri isə mətnlərdəki teoloji vurğulara bağlıdır; hər din öz təlim məqsədləri üçün müəyyən məqamları ön plana çıxarmışdır. Buna baxmayaraq ortaq təməllər — tövhid, ədalət və mərhəmət — dəyişməz qalır.
Möcüzə əqli-empirik qanunları müvəqqəti askıya alan, Allahın qüdrətini göstərən hadisə kimi təsvir edilir. Elm bu hadisələri tətbiq edilə bilən qanunlarla izah edə bilmədikdə onları “indeterminant hadisə” kimi qeyd edir. Teoloqlar möcüzəni Allahın kainat üzərində suveren iradəsinin təzahürü kimi görürlər; elm isə müşahidə və təkrarlanma tələb etdiyi üçün möcüzəni eksperimental testə tabe etməz. Buna görə möcüzə din–elm dialoqunda metafizik kateqoriya olaraq qalır.
Orta Şərq coğrafiyası erkən şəhər-sivilizasiya beşiyi olduğu üçün demoqrafik sıxlıq, ticarət yolları və siyasi mərkəzlər burada cəmlənmişdi. İlahi mesajın geniş auditoriyaya yayılması üçün mərkəzi logistika vacib idi. İkinci faktor olaraq, İbrahim, Musa və Məhəmməd kimi peyğəmbərlərin soykökünün ortaq tarixi bu regiona bağlıdır; semitik dillər ailəsi və monoteist ənənə eyni ekosistemdə inkişaf edib. Qarşılıqlı əlaqələr də vəhy zəncirinin ardıcıllığını asanlaşdırıb.
Quran 25 peyğəmbərin adını ətraflı çəkir, lakin “Sənin üçün onların bəzilərini söylədik, bəzilərini isə söyləmədik” (Qurani-Kərim, Nisa 164) ayəsi peyğəmbər sayının daha artıq olduğunu bildirir. İslam alimləri hədislərə istinadla ümumi sayı 124 min kimi qeyd edirlər; bu, hər tayfaya, hər mədəniyyətə elçi göndərilməsi prinsipindən irəli gəlir. Quranda çəkilməyən peyğəmbərlərin də yaşadığına inanmaq iman prinsiplərinə daxildir.
İlahiyyatda seçimin hikmətə bağlı olduğu vurğulanır: Allah bəşəriyyətin ehtiyaclarına və sosial-əxlaqi hazırlığına uyğun olaraq ən layiqli şəxsləri seçir. Peyğəmbərlərin həyatı ciddi sınaqlarla müşayiət olunur; bu, imtiyaz deyil, məsuliyyətdir. Seçilmişlik onların şəxsi qazancı üçün deyil, cəmiyyətin islahı üçün nəzərdə tutulur. İlahiyyətçilər bunu “layacud” deyil, “layiqdir” prinsipi ilə izah edirlər.
İsmət peyğəmbərlərin böyük günah və davamlı kiçik günahlardan qorunduğunu bildirir. Bu, onların etibarını və mesajın təhrif olunmamasını təmin edən ilahi qoruma mexanizmidir. Lakin bəzi peyğəmbərlər səhv seçim (tərk-i əvlə) edə biliblər; məsələn, Yunusun qövmünü iznsiz tərk etməsi kimi. Bu tip hadisələr insanlara öyrədici, peyğəmbərlərə isə rütbə yüksəldici imtahan rolunu oynayır.
İslam ənənəsində rəsmi peyğəmbər kimi qadın adı çəkilmir, lakin bəzi təfsirçilər Musa peyğəmbərin anası Yuxabedi “ilhamlı ana” kimi xüsusi statusda qeyd edirlər. Yəhudi ənənəsində Debora və Miryam kimi qadın peyğəmbər qeyd olunur, hətta Debora İsrail üzərində hakimlik etmişdir. Xristianlıqda Məryəm kəlamın daşıyıcısı olsa da, peyğəmbər sayılmır. Bu, tarixi patriarxal cəmiyyət strukturunun təcəssümü kimi izah edilir.
Ədalətin bərqərar olması üçün cəmiyyətin hər təbəqəsinə eyni hüquqi status verilməsi, Musanın Sina tövsiyələrində vurğulanır. İsanın yetim və kasıblara yönəlik sevgi təlimi sosial rifah strukturunun vacibliyini göstərir. Məhəmmədin Medinə Sazişi multikultural cəmiyyətdə birgəyaşayış qaydasının mümkünlüyünü sübut edir. İbrahimin qonaqpərvərlik ənənəsi qlobal miqrasiya böhranında tolerantlıq modelinə çevrilə bilər.
İslam teologiyası Məhəmmədi “xatəmən-nəbiyyin” (peyğəmbərlərin möhürü) adlandırır; risalət şəriəti tamamlayır, lakin ilahi rəhbərlik Quran və Sünnə vasitəsilə davam edir. Müsəlman ölkələrində fiqh alimləri ictihad yolu ilə yeni məsələlərə şəri mövqelər hazırlayır, lakin bu, peyğəmbərlik deyil. İlahiyyatda buna “vəlayət” və ya “hidayət” sistemi deyilir: şəriət daimi, tətbiq forması isə zaman və məkan şərtlərinə görə yenilənir.
