Qəfil bel ağrısı, titrətmə və yüksəlmiş temperatur bəzən adi soyuqdəymə təəssüratı yaratsa da, böyrək parenximasının bakterial iltihabı olan pielonefrit üçün xəbərdarlıq ola bilər. Orqanizmdə gündə təxminən 1500 litr qan süzən böyrəklər filtr funksiyasının pozulmasına həssasdır və infeksiya sürətlə sistemli problemə çevrilir. Statistik məlumatlar göstərir ki, dünya əhalisinin təxminən beş faizi həyatında ən azı bir dəfə pielonefrit epizodu keçirir və qadınlarda insident kişi cinsindən dörd dəfə yüksəkdir. Bu cins fərqi sidik-cinsiyyət anatomiyasının xüsusiyyətləri, hormonal dəyişikliklər və hamiləlik dövründə sidik axınının ləngiməsi ilə izah olunur. Xəstəliyin yayılması antibakterial preparatlara rezistent ştammların artması fonunda yeni aktuallıq qazanıb, çünki yanlış və ya natamam müalicə böyrək toxumasında daimi çapıqlaşmaya səbəb olur və xroniki böyrək çatışmazlığı riskini yüksəldir. Pielonefrit həm kəskin, həm də xroniki forma alır; kəskin variantda simptomlar qəfil başlayır, xroniki prosesdə isə klinik mənzərə silik ola bilər və bu da gec diaqnoz riski yaradır. Müasir tibb sahəsində sürətli test üsulları, görüntüləmə texnologiyaları və fərdiləşdirilmiş antibiotik seçimi xəstəliyin erkən aşkarlanması və tam sağalması üçün real şans yaradır. Bununla belə, profilaktik tədbirlər, su balansının qorunması, düzgün gigiyena vərdişləri və immun sistemini dəstəkləyən həyat tərzi strateji əhəmiyyət daşıyır. İctimai maarifləndirmə və ailə həkimlərinə erkən müraciət vərdişi toplum sağlamlığı üçün pielonefritin görünməz yükünü azaldan əsas amillər sırasındadır.
Etiologiya və risk faktorları
Pielonefritin əsas etioloji agenti bağırsaq mənşəli Escherichia coli bakteriyasıdır, lakin Proteus, Klebsiella, Enterococcus və multirezistent Pseudomonas suşları da klinik nümunələrdə rastlanır. Mikroblar sidik axarı boyunca yüksələn yolla böyrək çanaq-calyx sisteminə çatır, burada temperatur, rH və osmotik şərait bakteriyanın çoxalmasına əlverişli mühit yaradır. Hamiləlik, sidik kanalının anadangəlmə anomaliyaları, prostat hiperplaziyası və sidik daşı xəstəliyi infeksiyanın qalxan hərəkətini asanlaşdırır.
Risk faktorları siyahısında immunsupressiv terapiya, şəkərli diabet və spinal yaralanmalar da mühüm yer tutur, çünki sidik boşalması pozulur və residu sidik bakteriya kolonizasiyasını artırır. Kateterləşdirilmiş xəstələrdə nozokomial flora genişspektrli antibiotiklərə davamlı olur, bu zaman müalicə sxemi kor-koranə deyil, bakterioloji test nəticələrinə əsaslanmalıdır. Erkən uşaqlıq dövründə qız uşaqlarının anal sidik-kanal məsafəsinin qısalığı və gigiyena səhvləri pielonefrit riskini dörd dəfə yüksəldir.
Patogenez və immun cavab mexanizmləri
Bakteriya böyrək toxumasına daxil olduqda lipopolisaxarid antigenləri ilə doğma immunitet reseptorlarını aktivləşdirir və sitokin fırtınası baş verir. İnterleykin-6 və TNF-alfa səviyyəsinin kəskin artışı mikrosirkulyasiya pozuntusuna səbəb olur, nəticədə parenximada ödem və kapilyar staza rast gəlinir. Neytrofillər patogenlə mübarizə apararkən reaktiv oksigen növləri ifraz edir, bu isə həm bakteriyaları məhv edir, həm də toxumalara əlavə zədə vurur.
Xroniki pielonefritdə antigen stimulu davamlı olduğundan humoral immunitet B-limfosit yönümlü plazma hüceyrələrinin çoxalmasına gətirib çıxarır və antitelo kompleksi glomerulyar membrana çökə bilər. Nəticədə immun kompleks nefriti inkişaf edir və böyrək funksiyası tədricən pisləşir. Patogen mexanizmlərin aydın anlaşılması hədəflənmiş terapiya üçün vacibdir: antioksidant müalicə mikrozədələnməni azaldır, antibakterial preparat koloniyaları aradan qaldırır.
Klinik əlamətlər və xəstənin şikayətləri
Kəskin pielonefrit klinikasında yüksək hərarət, titrətmə, belin yan hissəsində güclü küt ağrı və sidik ifrazında yanma aparıcı simptomlardır. Əksər hallarda temperatur 39°C-ni keçir və parasetamolla çətinliklə enir, bu da xəstəni tez həkimə müraciət etməyə vadar edir. Sidikdə bulanıqlıq, pis qoxu və mikrohematuriya diaqnostik ipucu rolunu oynayır.
Xroniki formada simptomlar silikdir: beldə periodik narahatlıq, zəiflik, gecə tərləməsi və artmış arterial təzyiq görünə bilər. Xəstəlik uzun müddət latent gediş alaraq hamiləlik, immunosupressiya və ya soyuqlama kimi tetiklərdə aktivləşir. Buna görə də yüngül bel ağrısı belə ciddi orqan pozuntusuna işarə ola bilər və təxirə salınmamalıdır.
Diaqnostika metodları və laborator göstəricilər
Sidiyin ümumi analizi leykosituriyanın kəskin artımını, nitrit testləri isə gram-mənfi bakteriya varlığını göstərir. Mədəniyyət əkilməsi mikrob yükünü və antibiotik həssaslıq profilini müəyyənləşdirir, nəticələr 48 saat ərzində hazır olur. Kliniki qan testində leukositoz, sol leykosit siğrılması və C-reaktiv zülalın yüksəlməsi kəskin iltihabın markerləridir.
Görüntüləmə metodlarından ultrasəs ilk seçimdir, çünki hidronefroz, kalkulyoz və parenxim dəyişikliklərini noninvaziv göstərir. Mübahisəli hallarda kontrastlı KT böyrək çanaq sistemində abses, karbunkul və ya obstruksiya səbəbini dəqiqləşdirir. Diaqnostik alqoritmin sürətli icrası sepsis riskini azaldır, çünki gecikmiş müalicə patogenin qana yayılmasına şərait yaradır.
| Göstərici | Normal dəyər | Pielonefritdə gözlənilən dəyişiklik | Diaqnostik əhəmiyyət |
|---|---|---|---|
| Sidik leykosit (×10⁶/L) | 1-5 | >20 | İltihab göstəricisi |
| Nitrit testi | Mənfi | Müsbət | Gram-mənfi flora |
| CRP (mg/L) | <5 | >50 | Kəskin faza zülalı |
| Serum kreatinin (µmol/L) | 44-97 | Yüngül yüksəliş | Böyrək funksiyası |
Müalicə strategiyaları və antibiotik seçimi
Empirik terapiya üçün qəbul olunmuş beynəlxalq protokollara əsasən, kəskin pielonefritdə flüorxinolonlar və ya III nəsil sefalosporinlər başlanılır. Mingil nümunəsi əkildikdən sonra həssaslıq testinə uyğun hədəflənmiş preparata keçid edilir, bu addım rezistent suşların seçilməsinin qarşısını alır. Müalicə müddəti qadınlarda ən azı 7 gün, kişilərdə 14 gün planlaşdırılır, çünki prostat toxuması infeksiyanın rezervuarı ola bilər.
Ağır hallarda xəstəxanadaxili müalicə, venadaxili karbapenemlər və ya piperasilin-tazobaktam istifadə edilir. Qızdırma üç gün ərzində davam edərsə, görüntüləmə təkrarlanır və abses ehtimalı araşdırılır. Yardımçı terapiya çərçivəsində analgeziya, hidratasiya və elektrolit balansı mühüm yer tutur.
Kəskin və xroniki formaların fərqləri
Kəskin pielonefrit kəskin başlanğıc, yüksək temperatur və ağır intoksikasiya ilə xarakterizə olunur; xroniki forma isə relapslarla müşayiət olunan yavaş proqressiya göstərir. Kəskin variantda laborator dəyişikliklər aydın ifadəlidir, xroniki prosesdə isə sidik analizi əsasən subklinik səviyyədə dəyişir.
Xroniki pielonefrit böyrək parenximasında fibroz və sklerozla nəticələnir, bu da serum kreatininin tədricən yüksəlməsinə və arterial hipertoniya formalaşmasına gətirir. Kəskin pielonefrit düzgün müalicə olunmazsa, xronikiləşmə ehtimalı 23 faizə yüksəlir, buna görə tam kursu başa vurmaq vacibdir.
Ağırlaşmalar və proqnoz
Abses, karbunkul, perinefrit və urosepsis pielonefritin ən təhlükəli ağırlaşmalarıdır. Sepsis zamanı orqanizmdə çoxlu orqan disfunksiyası sindromu inkişaf edə bilər və mortalite göstəricisi 15-30 faiz arasında dəyişir. Böyrək parenximasındakı çapıqlaşma isə uzunmüddətli halda xroniki böyrək çatışmazlığı və ikincili hipertoniya riskini yüksəldir.
Vaxtında diaqnoz qoyulub müvafiq antibiotik terapiyası aparıldıqda kəskin pielonefrit tam sağalır və böyrək funksiyası qorunur. Xroniki variantda erkən müdaxilə proqnozu yaxşılaşdırır, lakin residiv profilaktikası üçün sidik axarını normallaşdırmaq və daşları aradan qaldırmaq lazımdır.
Profilaktika və həyat tərzi tövsiyələri
Bol su qəbulu sidik axımını artırır və bakteriyaların mexaniki yolla yuyulmasını təmin edir. Təbii sidik turşulaşdırıcı qidalar—zoğal suyu, C vitaminindən zəngin meyvələr—bakteriya artımını ləngidir. Qadınlarda cinsi əlaqədən sonra sidiyə getmək mikrobların uzunmüddətli kolonizasiyasının qarşısını alır.
Diabetik xəstələrdə qanda şəkərin nəzarətdə saxlanması immun müdafiəni və sidik axarlarının tonusunu yaxşılaşdırır. Böyrək daşı meyilli insanlarda az duzlu pəhriz və kalsium-oksalat balansı vacibdir. Özbaşına antibiotik istifadəsi qəti qadağandır, çünki multidroqüstent bakteriya riski artır.
Pielonefrit bir dəfə tutulub sağaldıqdan sonra unudulacaq sadə infeksiya deyil; yanlış müalicə və profilaktikanın laqeydliyi onu xroniki böyrək xəstəlikləri zəncirinin başlanğıc halqasına çevirir. Xəstəliyin patogenezi bakterial hücumdan daha çox immun cavabın idarəolunmazlığı ilə bağlıdır və müasir dərman vasitələri məhz bu mexanizmə yönəlir. Erkən diaqnostika üçün minimal simptomlara belə diqqət yetirmək, sidik analizini vaxtında vermək və həkim məsləhətinə əməl etmək həlledici faktorlardır. Cəmiyyətdə peyvənd, gigiyena və tibbi savadlılıq kimi sadə addımlar infeksiya riskini kəskin azaldır. Multirezistent flora dövründə hədəflənmiş antibiotik seçimi laborator təhlil olmadan mümkün deyil və empirik yanaşmanın müddəti məhdud saxlanmalıdır. Böyrək sağlamlığı bütün orqan sistemləri ilə sıx bağlıdır; qan təzyiqindən hormonal balansadək geniş spektrdə təsir göstərir. Profilaktik su balansı, fiziki aktivlik və balanslı pəhriz böyrəyi bakterioloji hücumlar üçün əlçatmaz edir. Hamilələr, uşaqlar və yaşlılar kimi risk qrupları mütəmadi screening müayinələri ilə qorunmalıdır. Böyrək parenximasının bərpa potensialı məhduddur, lakin erkən müdaxilə bu potensialı tam reallaşdırmağa imkan verir. Beləliklə, pielonefritlə bağlı məlumatlı olmaq, risk faktorlarını azaltmaq və tibbi yardımı gecikdirməmək hər kəsin şəxsi və ictimai sağlamlıq borcudur.
Ən Çox Verilən Suallar
Pielonefrit böyrək çanaq-caylıx sistemi və parenximasının bakterial iltihabıdır. Xəstəlik kəskin və xroniki forma ala bilir və sidik yolları infeksiyalarının ən ağır mərhələsi sayılır. Əsasən Escherichia coli tərəfindən törənsə də, digər gram-mənfi və gram-müsbət bakteriyalar da rol oynaya bilər. Erkən diaqnostika və düzgün antibiotik terapiyası böyrək toxumasını çəkisiz itkilərdən qorumaq üçün vacibdir.
Kəskin pielonefrit sürətli yüksələn hərarət, titrətmə, belin yan hissəsində ağrı və sidik ifrazı zamanı yanma ilə özünü göstərir. Qusma və iştahasızlıq intoksikasiyanın periferik əlamətləri sayıla bilər. Sidik bulanıq, bəzən qəhvəyi rəng alır və kəskin qoxu verir. Xroniki formada isə beldə küt ağrı və gecə tərləməsi kimi daha silik əlamətlər üstünlük təşkil edir.
Kəskin forma qəfil başlanır, symptomlar kəskin ifadəlidir və laborator göstəricilər yüksəlmiş iltihaba işarə edir. Xroniki pielonefrit isə müalicə edilməmiş və ya natamam müalicə olunmuş kəskin epizodların nəticəsi kimi yaranır, gedişi yavaş, relapslı və parenximada daimi dəyişikliklərlə müşayiət olunur. Kəskin epizodda tam müalicə xronikiləşmə riskini azaldır. Xroniki prosesdə isə böyrək səmərəliliyi tədricən enir və yüksək təzyiq riski artır.
Sidiyin ümumi analizi, bakterioloji əkilməsi və nitrit testləri ilkin laborator addımlardır. Qan analizində leukositoz və C-reaktiv zülalın yüksəlməsi kəskin iltihabı təsdiqləyir. Ultrasəs böyrək ölçüləri, daş və obstruksiya barədə məlumat verir. Lazım gələrsə, kontrastlı KT və ya MRU struktural fəsadları daha dəqiq göstərir.
Empirik antibiotik kimi flüorxinolon və ya III nəsil sefalosporin başlanılır, əkmə nəticəsindən sonra preparat həssaslığa görə dəyişdirilir. Ağır hallarda karbapenem və ya genişspektrli beta-laktam-beta-laktamaza inhibitorları venadaxili icra olunur. Əlavə olaraq, bol maye qəbulu, antipiretik və analgetiklər simptomları yüngülləşdirir. Müalicə müddəti orta hesabla 10-14 gündür, ancaq klinik və laborator göstəricilər tam normaya dönənədək davam etdirilir.
Hamiləlikdə hormonal fon və böyrəküstü vəziyyəti sidik axınının ləngiməsinə səbəb olur və infeksiya riskini artırır. Müalicə gecikərsə, vaxtından əvvəl doğuş, dölün az çəkili doğulması və ana sepsisi kimi ağırlaşmalar mümkündür. Hamilələrin müalicəsi təhlükəsiz antibiotiklər və hospital nəzarəti ilə aparılır. Profilaktik sidik analizi və su balansı vacibdir.
Gündə ən azı 2 litr su içmək sidik axımını sürətləndirir və bakteriyaları mexaniki yolla yuyur. Sidik saxlamamaq, gigiyenik qaydalara əməl etmək və cinsi əlaqədən sonra sidiyə getmək infeksiya riskini azaldır. Sidik daşı və prostat problemləri varsa, onları vaxtında müalicə etmək vacibdir. Özbaşına antibiotik qəbulu yolverilməzdir, çünki rezistent bakteriya yaradır.
Urosepsis, böyrək absesi, perinefrit və xroniki böyrək çatışmazlığı ən ciddi ağırlaşmalardır. Qarşısı alınmazsa, sepsis orqanizmə sistemli zərbə vurur və mortalite riskini yüksəldir. Absesi cərrahi drenaj tələb edə bilər. Xroniki prosesdə parenxim sklerozu son mərhələdə hemodializ zərurətinə qədər gedib çıxa bilər.
Hamilələr, 65 yaşdan yuxarı şəxslər, diabetik xəstələr, immunsupressiv terapiya alanlar və sidik kateteri daşıyanlar yüksək risk qrupudur. Sidik daşı və ya prostat hiperplaziyası olan kişilər də risk altındadır. Uşaqlarda eyni cinsdə təkrarlayan sidik yolu infeksiyası anatomik anomaliya ehtimalını yüksəldir. Bu şəxslərdə periodik tibbi müayinə zəruridir.
Kəskin pielonefrit erkən və adekvat antibiotik terapiyası ilə tam sağalır və böyrək funksiyası normal qalır. Müalicə yarımçıq qaldıqda və ya yanlış dərman seçildikdə xronikiləşmə riski yaranır. Xroniki forma da düzgün idarəetmə və profilaktika ilə remissiyada saxlanıla bilər. Əsas şərt həkim təyinatından kənara çıxmamaq və nəzarət müayinələrini aksatmamaqdır.
