Müasir sivilizasiyanın formalaşmasında, insanın düşüncə və məlumat ötürmə qabiliyyətinin inkişafında müxtəlif yazı sistemlərinin rolu danılmazdır. İnsanlar qədim dövrlərdən etibarən öz fikirlərini, hiss və ideyalarını ifadə etmək, nəsildən-nəslə ötürmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə etmişlər. Bu üsullardan biri də piktoqrafiyadır. Piktoqrafiya sözünün mənası, onun yaranma tarixi, mahiyyəti və dünyada yayılması insanlıq tarixi üçün olduqca maraqlı və dəyərli mövzulardan biridir. Bu yazı sistemi bəşəriyyətin ən qədim ünsiyyət vasitələrindən sayılır və insanın yaradıcılıq imkanlarının, simvolik düşüncəsinin ilk nümunələrini əks etdirir.
Piktoqrafiya dedikdə, müəyyən fikrin və ya məlumatın təsviri şəkil, işarə və ya rəsmlər vasitəsilə çatdırılması başa düşülür. Qədim insan üçün dil və yazı hələ tam formalaşmadığı dövrdə piktoqrafik təsvirlər gündəlik həyatın və müxtəlif hadisələrin qeydə alınmasında əsas vasitə rolunu oynayıb. Bu yazı növü həm informativ, həm də estetik funksiyanı özündə birləşdirərək, insanı əhatə edən dünyanın simvolik təsvirini yaradır. Piktoqrafiya anlayışı təkcə tarixi aspektdə deyil, müasir dövrdə də müxtəlif sahələrdə – informasiya dizaynı, rəmzlər, qrafik dil, eləcə də rəqəmsal kommunikasiya sistemlərində öz aktuallığını saxlayır.
Bu məqalədə piktoqrafiya sözünün mənası, onun mahiyyəti, tarixi, əsas xüsusiyyətləri, müasir istifadəsi və digər yazı sistemləri ilə müqayisəsi geniş və aydın şəkildə izah ediləcək. Məqsəd, oxucuya bu mövzunun həm tarixi, həm də praktik baxımdan əhəmiyyətini çatdırmaqdır.
### Piktoqrafiya Sözünün Mənası və Etimologiyası
Piktoqrafiya sözü iki əsas hissədən ibarətdir: “pikto” və “qrafiya”. Latın dilində “pictus” – “çəkilmiş”, “şəkil”, “qrafiya” isə “yazı”, “qeyd etmək” anlamını verir. Yəni, piktoqrafiya, sözün əsl mənasında, “şəkil ilə yazı”, “şəkil vasitəsilə məlumat ötürmə” deməkdir. Piktoqrafiya hər hansı bir fikrin və ya məqamın rəsmlər, təsviri işarələr və simvollarla ifadə edilməsidir. Burada əsas məqsəd sözlərə və ya səslərə ehtiyac olmadan mətnin, fikrin, hadisənin və ya anlayışın vizual təsvirini təqdim etməkdir.
Piktoqrafiya ən çox ilkin yazı sistemləri kontekstində işlədilir və insanın ünsiyyət üçün hələ dil və hərflərlə yazıdan istifadə etmədiyi dövrlərə aid edilir. Bu sistemdə bir şəkil birbaşa müəyyən bir əşyanı, hadisəni, hərəkəti və ya anlayışı əks etdirir. Məsələn, günəşin təsviri günəşin özünü, suyun dalğalı xətti suyu ifadə edirdi.
Piktoqrafiyanın Yaranması və Tarixi İnkişafı
Piktoqrafiya insan cəmiyyətinin təşəkkül tapdığı ən qədim dövrlərdə yaranıb. Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, min illər əvvəl mağara divarlarında, qaya üstündə, daş və gil lövhələrdə müxtəlif təsviri rəsmlər çəkilmişdir. Bu rəsmlər ov, insan fəaliyyəti, təbiət hadisələri, dini mərasimlər və gündəlik həyatın mühüm anlarını əks etdirirdi. Piktoqrafik yazının ən qədim nümunələrinə Fransanın Lasko, İspaniyanın Altamira mağaralarında və Orta Asiyanın müxtəlif bölgələrində rast gəlinir.
Piktoqrafik yazı daha sonra inkişaf edərək, qədim Misir, Mesopotamiya, Çin və Amerika sivilizasiyalarında mühüm rol oynadı. Bu yazı növü zaman keçdikcə daha mürəkkəbləşdi və inkişaf etdi. İlk vaxtlar sadə təsvirlərdən ibarət olan piktoqrafik yazı, sonrakı dövrlərdə daha simvolik və məcazi formalar aldı. Piktoqrafiyanın əsasında dayanan əsas prinsip odur ki, bir təsvir və ya işarə hər hansı bir obyektin və ya hadisənin təbii formasını və ya mahiyyətini vizual şəkildə çatdırır.
Piktoqrafiyanın Əsas Xüsusiyyətləri
Piktoqrafik yazı sistemi üçün bir neçə əsas xüsusiyyət səciyyəvidir. Birincisi, bu yazı növündə bir simvol və ya şəkil birbaşa və açıq şəkildə müəyyən bir məna daşıyır. Hər bir piktoqraf bir obyektin, hərəkətin və ya anlayışın vizual təsviri olur. İkincisi, piktoqrafiyada sözlərin fonetik tərkibi deyil, məhz məna və təsvir önəmlidir. Simvol və şəkillər adətən sadə, anlaşıqlı və ümumi formalarla verilir. Üçüncüsü, piktoqrafiya ənənəvi yazıdan fərqli olaraq, abecə və ya hərf sistemi istifadə etmir, hər bir simvol bütöv bir mənanı əks etdirir.
Bu sistemdə informasiyanın ötürülməsi daha çox vizual və intuitiv şəkildə baş verir. Piktoqrafik yazının oxunması üçün xüsusi fonetik və ya qrammatik qaydalara ehtiyac yoxdur. Eyni zamanda, piktoqrafik simvollar universallığı ilə seçilir, çünki müxtəlif dillərdə danışan insanlar üçün də əsasən eyni məna ifadə edə bilir. Bu səbəbdən, piktoqrafiya ünsiyyət üçün universal vasitə hesab edilir.
Piktoqrafik Yazı Sistemi və Onun Digər Yazı Növlərindən Fərqi
Piktoqrafiya yazı sistemlərinin ən sadə və ilkin formasıdır. Onun əsasında birbaşa təsvir və simvolik düşüncə dayanır. Digər yazı sistemlərindən əsas fərqi ondan ibarətdir ki, burada bir işarə və ya şəkil birbaşa məna daşıyır və sözlərin tələffüzü, fonetikası önəm daşımır. Fonetik yazı sistemlərində isə hərflər və ya işarələr müəyyən səsləri təmsil edir və bu səslərin birləşməsi ilə söz yaranır.
Piktoqrafiya ideoqrafiya, logoqrafiya, heca və əlifba yazılarının inkişafında ilkin mərhələ rolunu oynayıb. Bir çox müasir yazı sistemləri, o cümlədən çin heroqlifləri, qədim misir heroqlifləri və s. ilk mərhələdə piktoqrafik əsasa malik idi. Sonradan bu sistemlər inkişaf edərək fonetik və məcazi mənalar daşımağa başlayıb.
| Növü və Dövrü | Təsviri və Nümunələr | İstifadə Sahəsi | Əsas Xüsusiyyəti |
|---|---|---|---|
| Qədim Piktoqrafiya | Mağara rəsmləri (Lasko, Altamira), qayaüstü təsvirlər, petroqliflər | Ov, təbiət hadisələri, gündəlik həyat | Birbaşa obyekt və hadisə təsviri |
| Qədim Sivilizasiya Piktoqrafiyası | Qədim Misir və Çin piktoqrafları, Amerika sivilizasiyaları (Maya, Astek) | Dini rituallar, tarix, dövlət məlumatı | Simvolik və ritual xarakterli |
| Türk Xalqlarında Piktoqrafiya | Orxon-Yenisey abidələri, Altay petroqlifləri | Qəhrəmanlıq dastanları, gündəlik həyat | Epopeya və mifoloji motivlər |
| Müasir Piktoqrafiya | Yol nişanları, ictimai simvollar, emojilər, piktogramlar | Kommunikasiya, dizayn, texnologiya | Universal, dil və mədəniyyətdən asılı deyil |
| Təhsil və Dizaynda Piktoqrafiya | Təlim materialları, vizual qrafika, proqram ikonları | Məktəblər, proqramlar, reklam | Asan başa düşülən, vizual təsirli |
Piktoqrafiyanın Arxeoloji Nümunələri və Qədim Mədəniyyətlərdə İstifadəsi
Piktoqrafik yazının ən qədim nümunələri əsasən qaya rəsmlərində, mağara divarlarında, qədim lövhə və saxsı üzərində aşkarlanıb. Fransanın Lasko, İspaniyanın Altamira, Avstraliyanın aborigen sənət abidələri, Orta Asiyanın petroqlifləri bu baxımdan ən tanınmış abidələrdir. Qədim Amerika sivilizasiyalarında – Maya, Astek, İnka mədəniyyətində də piktoqrafik yazıya geniş yer verilirdi.
Qədim türk xalqları da öz fikirlərini, qəhrəmanlıq dastanlarını, gündəlik həyatı və dini inancları qayaüstü rəsmlərlə təsvir edirdilər. Orxon-Yenisey abidələrində, Sibir və Altay dağlarındakı petroqliflərdə piktoqrafik elementlərə rast gəlmək mümkündür. Bu rəsmlər o dövr insanlarının dünyagörüşünü, məişətini və düşüncə tərzini əks etdirirdi.
Piktoqrafiyanın Müasir Dildə və Mədəniyyətdə Yeri
Piktoqrafiya yalnız qədim dövrlərlə məhdudlaşmır. Müasir dövrdə də piktoqrafik yazı elementlərinə müxtəlif sahələrdə – yol nişanları, ictimai yerlərdə istifadə olunan simvollar, informasiya qrafikası, rəqəmsal proqramlar, piktogramlar və loqotiplərdə rast gəlinir. Müasir dizaynda piktoqrafik simvolların universallığı, anlaşıqlığı və vizual təsir gücü geniş istifadə olunur.
Əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, piktoqrafik simvol hər dildən və mədəniyyətdən olan insanlar üçün asan başa düşülür. Tibb, idman, texnika, nəqliyyat və digər sahələrdə vizual simvollar və nişanlar piktoqrafiyanın müasir davamıdır. Həmçinin rəqəmsal kommunikasiya və sosial mediada emojilər, stikerlər və qrafik elementlər də piktoqrafik yazı ənənəsinin çağdaş təzahürüdür.
Piktoqrafiyanın Qrafik Dizayn və Kommunikasiyada Rolu
Müasir kommunikasiya sistemlərində, xüsusilə informasiya dizaynında və vizual kommunikasiya vasitələrində piktoqrafik simvollar əvəzolunmaz rol oynayır. Qısa və aydın mesajın, xəbərdarlığın və ya informasiyanın sürətli ötürülməsi üçün məhz piktoqrafiya prinsiplərinə əsaslanan piktogramlardan istifadə edilir. Məsələn, hava limanlarında, metroda, ictimai yerlərdə universal piktogramlar hər kəs üçün asan başa düşülən vizual mesajlar yaradır.
Piktoqrafik ünsiyyət, qlobal dünyada dillərin və mədəniyyətlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq, ümumi anlaşma platforması yaradır. Qrafik dizaynda istifadə olunan piktolar markanın, məhsulun və ya ideyanın mahiyyətini bir baxışda çatdırmaq üçün əlverişli vasitədir. Bu baxımdan, piktoqrafiya müasir cəmiyyət üçün mühüm vizual kommunikasiya vasitəsidir.
Piktoqrafiya və Müasir Yazı Sisteminə Təsiri
Piktoqrafiya yazının inkişafında ilk mərhələ olsa da, sonrakı dövrlərdə yaranan ideoqrafik, logoqrafik və fonetik yazı sistemlərinin bünövrəsini qoyub. Müasir əlifba və yazı sistemlərinin bir çoxunda piktoqrafik elementlərin izi qalır. Çin heroqlifləri, yapon kanji işarələri, qədim misir heroqlifləri, hətta bəzi azərbaycan dilində işlədilən rəmzi işarələr də piktoqrafiyanın davamı hesab oluna bilər.
Günümüzdə informasiyanın sürətli ötürülməsi və vizual ünsiyyətin aktuallığı fonunda piktoqrafiyanın prinsipləri hələ də aktualdır. Piktoqrafik yanaşma məktəblərdə, qrafik dizaynda, reklamda, rəqəmsal məhsullarda və informasiya texnologiyalarında geniş tətbiq olunur. Piktoqrafiya həm də insanın düşüncə tərzinin simvolik və yaradıcı tərəflərini inkişaf etdirən bir vasitədir.
Piktoqrafiya insan sivilizasiyasının ən qədim, eyni zamanda, ən vacib yazı və ünsiyyət formalarından biridir. O, təkcə yazının tarixi inkişafının ilk mərhələsi olmaqla kifayətlənmir, həm də müasir dünyada vizual kommunikasiya və informasiya dizaynı üçün universal vasitə olaraq əhəmiyyətini qoruyur. Piktoqrafiya sözünün mənası – şəkil və təsvir vasitəsilə məlumatın ötürülməsi – insan təfəkkürünün və yaradıcılıq qabiliyyətinin əsas göstəricilərindəndir. Qədim mağara rəsmlərindən tutmuş, bugünkü rəqəmsal simvollara qədər piktoqrafiya cəmiyyətin müxtəlif inkişaf mərhələlərində mühüm rol oynayıb.
Piktoqrafik yazı sistemləri vasitəsilə insanların gündəlik həyatı, dini inancları, tarixi hadisələri və sosial münasibətləri nəsildən-nəslə ötürülüb, mədəni irsin qorunmasında mühüm rol oynayıb. Hazırda piktoqrafik elementlər qlobal kommunikasiya, informasiya texnologiyaları və qrafik dizayn sahələrində də geniş istifadə olunur. Bu, bəşəriyyətin bir-biri ilə dil və mədəni fərqlərdən asılı olmayaraq anlaşması üçün ən əlverişli və universal üsullardan biri kimi qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Piktoqrafiya müəyyən bir fikrin və ya məlumatın təsviri şəkil və ya işarələr vasitəsilə ötürülməsi üsuludur. Bu yazı sistemi insanın dil və hərflərdən əvvəl vizual təsvirlərlə ünsiyyət qurmasını təmin edirdi. Piktoqrafiyada hər bir rəsmin və ya simvolun konkret mənası olur. Əsas məqsəd sözlərsiz, yalnız şəkil vasitəsilə məlumat ötürməkdir.
Piktoqrafik yazı sistemi insan cəmiyyətinin təşəkkül tapdığı ən qədim dövrlərdə yaranıb. Mağara divarlarında, qaya üstündə və qədim lövhələrdə tapılan təsvirlər piktoqrafiyanın ən qədim nümunələridir. Bəzi nümunələr 30 min il əvvəlki dövrə aiddir.
Piktoqrafiyada hər bir şəkil birbaşa obyektin və ya hadisənin özünü təsvir edir. İdeoqrafiyada isə simvol və ya işarə artıq abstrakt mənalar, ideyalar və anlayışlar ifadə edə bilər. Piktoqrafiya daha konkret, ideoqrafiya isə daha məcazi və ümumiləşdirilmiş yazı formasıdır.
Bəli, müasir dünyada piktoqrafik simvollar müxtəlif sahələrdə geniş istifadə olunur. Yol nişanları, ictimai yerlərdəki işarələr, piktogramlar və rəqəmsal kommunikasiya vasitələrində bu ünsiyyət forması aktualdır. Emojilər də müasir piktoqrafik simvolların bir nümunəsidir.
Əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, piktoqrafik simvollar və təsvirlər dil və mədəniyyət fərqi olmadan başa düşülür. Bu, ünsiyyətin universallığını təmin edir və informasiyanın asanlıqla ötürülməsinə imkan verir.
Ən məşhur nümunələr Fransanın Lasko və İspaniyanın Altamira mağaralarındakı rəsmlər, qədim Çin və Misir sivilizasiyalarında, eləcə də Amerika qitəsində tapılan təsviri yazılardır. Petroqliflər və qayaüstü rəsmlər də piktoqrafiyaya aiddir.
Piktoqrafiya ideoqrafiya, logoqrafiya və fonetik yazıların yaranmasında ilkin mərhələ olub. Əlifba və müasir yazı sistemlərinin bir çoxunda piktoqrafik elementlərin təsiri hiss olunur. Çin və Misir heroqlifləri də ilk vaxtlar piktoqrafik yazı idi.
Müasir texnologiyada informasiya dizaynı, qrafik ünsiyyət və piktogramlar piktoqrafiyanın davamı hesab edilir. Rəqəmsal məhsullarda istifadə olunan ikonlar, simvollar və emojilər də piktoqrafiyanın müasir nümunələridir.
Piktoqrafik simvolların əsas xüsusiyyəti onların aydın, sadə və anlaşılan olmasıdır. Hər bir simvol konkret bir hadisəni və ya anlayışı ifadə edir və universal şəkildə qəbul edilir.
Piktoqrafik metodlar dil öyrənmədə vizual yaddaşın və düşüncənin inkişafına kömək edir. Şəkillər və simvollar vasitəsilə söz və anlayışların öyrədilməsi uşaq və böyüklərdə daha sürətli və davamlı nəticə verir.
