İnsan sağlamlığının qorunmasında immunizasiya proqramları və peyvəndlər bəşəriyyətin ən uğurlu tibbi nailiyyətlərindən biri kimi qəbul edilir. Uşaqların və böyüklərin bir çox yoluxucu xəstəliklərdən qorunması üçün tətbiq olunan peyvəndlər sırasında PK peyvəndi də xüsusi yer tutur. Müasir tibb elminin inkişafı sayəsində bir çox ölümcül və ağır fəsadlar yaradan infeksiyalara qarşı kollektiv immunitet formalaşdırmaq mümkün olub. PK peyvəndi — elmi ədəbiyyatda əsasən “pnevmokok infeksiyasına qarşı” peyvənd olaraq tanınır və dünyada, eləcə də Azərbaycanda uşaq immunizasiya təqviminin vacib hissəsi kimi tətbiq edilir. Bu peyvənd yalnız fərdi qoruma deyil, eyni zamanda ictimai səhiyyənin güclənməsi üçün də əvəzolunmaz əhəmiyyətə malikdir.
Pnevmokok xəstəlikləri, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar arasında pnevmoniya, meningit, otit və septisemiya kimi ağır və bəzən ölümcül infeksiyalarla nəticələnir. Əhalinin peyvəndlənməsi təkcə fərdi sağlamlığın deyil, həm də cəmiyyətin ümumi rifahının qorunması baxımından zəruridir. Son illərdə Azərbaycan Səhiyyə Nazirliyinin həyata keçirdiyi immunizasiya proqramları nəticəsində PK peyvəndinin əhatə dairəsi xeyli genişlənib və bir sıra ciddi infeksiyaların qarşısı alınır. Bəs PK peyvəndi əslində nədir, necə hazırlanır, hansı yaş qruplarına tətbiq edilir və onun qoruyucu təsiri hansı mexanizmlərə əsaslanır?
PK peyvəndinin elmi mahiyyəti və məqsədi
PK peyvəndi — “Pnevmokok konjugat” və ya “Pnevmokok polisaxarid” peyvəndi kimi tanınır. Əsas məqsədi Streptococcus pneumoniae (pnevmokok) bakteriyasının səbəb olduğu ciddi infeksiyalara qarşı immun sistemində güclü və davamlı qoruma yaratmaqdır. Pnevmokok bakteriyası 90-dan çox fərqli serotipə malikdir, lakin klinik praktikada ən təhlükəli hesab olunan onlarla əsas serotip peyvənd tərkibində nəzərə alınır. Konjugat (PCV) və polisaxarid (PPV) formaları tərkib və tətbiq mexanizminə görə fərqlənir.
Bu peyvəndin hazırlanmasında müasir biotexnoloji metodlardan istifadə olunur. Konjugat tipli peyvəndlərdə bakteriya səthindəki polisaxaridlər zülal molekulları ilə birləşdirilərək immunitetin uzunmüddətli və effektiv reaksiyası təmin edilir. Beləliklə, uşaqlarda və immun sistemi zəif olan insanlarda yüksək səviyyədə qoruma əldə olunur.
PK peyvəndinin tətbiq sahələri və əhatə dairəsi
PK peyvəndi əsasən aşağıdakı xəstəliklərdən qorumaq üçün istifadə edilir:
- Bakterial pnevmoniya (ağciyər iltihabı)
- Bakterial meningit (beyin qişasının iltihabı)
- Otit (orta qulaq iltihabı)
- Bakterial septisemiya (qan zəhərlənməsi)
- Sinusit (burunətrafı ciblərin iltihabı)
Xüsusilə 5 yaşa qədər uşaqlar, yaşlı insanlar, xroniki xəstəlikləri olanlar və immun sistemi zəif şəxslər PK peyvəndi üçün prioritet qruplar hesab edilir.
PK peyvəndinin tətbiq olunma qaydaları və dozaj sxemi
Pnevmokok peyvəndinin tətbiqi milli immunizasiya təqviminə uyğun aparılır. Ən çox istifadə olunan PK peyvəndləri aşağıdakılardır: PCV10, PCV13 (konjugat növlər), PPV23 (polisaxarid növü).
Aşağıdakı cədvəldə PK peyvəndinin tətbiq qrafiki göstərilib:
| Yaş qrupu | Tətbiq olunan doza sayı | Doza intervalları |
|---|---|---|
| 2 ay | 1-ci doza | 2 ay |
| 4 ay | 2-ci doza | 4 ay |
| 6 ay | 3-cü doza | 6 ay |
| 12-15 ay | gücləndirici doza | 12-15 ay |
| 2 yaşdan yuxarı | (risk qrupunda) | fərdi yanaşma |
Yetkinlər və xüsusi risk qrupları üçün əlavə dozalar və fərqli sxemlər tətbiq oluna bilər.
PK peyvəndinin təsir mexanizmi və immunitetin formalaşması
PK peyvəndi tətbiq olunduqda, orqanizmə daxil olan bakteriya antigenləri immun sistemini stimullaşdırır. Konjugat tipli peyvəndlər immun yaddaşı aktivləşdirir, nəticədə orqanizm real infeksiyaya qarşı sürətli və güclü müdafiə reaksiyası göstərir. Bu mexanizm həm fərdi, həm də “kütləvi immunitet” (herd immunity) effektini formalaşdırır. Yəni, cəmiyyətdə peyvəndlənmə səviyyəsi yüksək olduqda, bakteriyanın yayılma ehtimalı ciddi şəkildə azalır.
PK peyvəndinin üstünlükləri və təhlükəsizliyi
PK peyvəndi kliniki sınaqlardan uğurla keçmiş, təhlükəsizliyi və effektivliyi elmi cəhətdən təsdiq edilmiş bioloji preparatdır. Ən əsas üstünlüklərindən biri odur ki, uşaqlarda və zəif immun sisteminə malik şəxslərdə belə güclü immunitet formalaşdırır. Peyvəndin tətbiqi nəticəsində pnevmokok infeksiyalarının, xüsusilə meningit və pnevmoniyanın ağır formalarının yayılma tezliyi əhəmiyyətli dərəcədə azalır.
Əksər hallarda PK peyvəndi ciddi yan təsirlərə səbəb olmur. Lokal reaksiya (qızartı, şişkinlik), az hallarda isə qısa müddətli hərarət müşahidə oluna bilər. Ağır allergik reaksiyalar çox nadirdir.
PK peyvəndinə qarşı əks göstərişlər və ehtiyat tədbirləri
PK peyvəndinin tətbiqinə yalnız bir neçə halda məhdudiyyət qoyula bilər:
- Peyvəndin hər hansı tərkib komponentinə qarşı ağır allergik reaksiya
- Kəskin infeksion xəstəlik zamanı yüksək hərarət və ya ağır vəziyyət
- Peyvəndin əvvəlki dozasından sonra anafilaktik şok və ya ciddi allergiya
Bunlardan başqa, peyvənd ümumilikdə etibarlı və təhlükəsiz preparat sayılır. Xüsusi risk qruplarında (immunosupressiya, xroniki xəstəliklər) peyvəndin tətbiqi həkim nəzarəti altında aparılır.
PK peyvəndinin icra olunmasının ictimai səhiyyəyə təsiri
Pnevmokok infeksiyasına qarşı kütləvi immunizasiya proqramları bir sıra ölkələrdə uşaqlar arasında ölüm və ağır fəsadların azalmasına səbəb olub. Dünya Səhiyyə Təşkilatı PK peyvəndinin qlobal immunizasiya proqramlarının əsas komponenti olmasını tövsiyə edir. Peyvəndlənmə səviyyəsi yüksəldikcə, bakteriyanın dövriyyəsi azalır, hospitalizasiyaların və antibiotiklərə qarşı müqavimətin artmasının qarşısı alınır.
Aşağıdakı cədvəldə PK peyvəndinin tətbiqindən əvvəl və sonra bəzi göstəricilər əks olunub:
| Göstərici | Peyvənddən əvvəl | Peyvənddən sonra |
|---|---|---|
| Ağır pnevmoniya halları | yüksək | azalmış |
| Meningit insidentliyi | yüksək | xeyli azalmış |
| Uşaq ölüm halları | əhəmiyyətli | ciddi azalmış |
| Hospitalizasiya sayı | çox | xeyli azalmış |
PK peyvəndinin Azərbaycan təcrübəsində rolu
Azərbaycanda PK peyvəndi dövlət proqramları çərçivəsində pulsuz və geniş şəkildə tətbiq edilir. Son illərdə ölkə üzrə peyvəndlənmə göstəriciləri əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlib, pnevmokok xəstəliklərinin yayılması və fəsadları minimuma enib. Səhiyyə müəssisələri tərəfindən aparılan maarifləndirmə və peyvənd nəzarəti, valideynlərin bu sahədə məlumatlılığını və məsuliyyətini artırıb.
Pnevmokok infeksiyalarına qarşı peyvəndlərin tərkibi və effektivliyi üzərində elmi-tədqiqatlar davam etdirilir. Gələcəkdə daha geniş spektrli və daha çox serotipi əhatə edən yeni nəsil peyvəndlərin hazırlanması gözlənilir. Eyni zamanda, biomühəndislik və rekombinant texnologiyalar vasitəsilə yan təsirlərin minimuma endirilməsi, immun cavabın gücləndirilməsi istiqamətində mühüm addımlar atılır.
Ən Çox Verilən Suallar
PK peyvəndi (pnevmokok peyvəndi) Streptococcus pneumoniae bakteriyasının səbəb olduğu pnevmoniya, meningit, otit və septisemiya kimi ağır infeksiyalara qarşı qoruma təmin edən immunizasiya vasitəsidir.
Əsasən 5 yaşa qədər uşaqlara, yaşlılara, immun sistemi zəif olan şəxslərə və xroniki xəstələrə tətbiq olunur. Xüsusi risk qruplarında yetkinlər üçün də tövsiyə edilir.
Standartda 2, 4, 6 və 12-15 aylıq yaşlarda dörd doza şəklində vurulur. Xüsusi hallarda əlavə dozalar da təyin oluna bilər.
Ən geniş istifadə olunanları konjugat (PCV10, PCV13) və polisaxarid (PPV23) növləridir. Uşaqlar üçün əsasən konjugat, böyüklər üçün isə polisaxarid forması istifadə olunur.
Orqanizmdə immun yaddaş formalaşdırır və bakteriya ilə rastlaşdıqda immun sisteminin sürətli və güclü reaksiya verməsini təmin edir.
Əksər hallarda yan təsirlər yüngül olur: inyeksiya yerində qızartı, şişkinlik və ya hərarət. Ağır allergik reaksiyalar isə olduqca nadirdir.
Əgər əvvəlki dozadan sonra və ya peyvəndin tərkibindəki hər hansı maddəyə qarşı ağır allergiya olubsa, vurulması məsləhət deyil və həkimlə məsləhətləşmək lazımdır.
Kütləvi immunizasiya nəticəsində pnevmokok infeksiyalarının yayılması azalır və beləliklə cəmiyyətdə kollektiv immunitet formalaşır.
Bəli, dövlət proqramı çərçivəsində uşaqlar üçün PK peyvəndi pulsuz olaraq səhiyyə müəssisələrində tətbiq olunur.
Yeni tədqiqatlar daha çox serotipi əhatə edən və təsiri gücləndirilmiş peyvəndlərin hazırlanmasına yönəlib. Biotexnologiyaların inkişafı ilə təhlükəsizlik və effektivlik artmaqdadır.
