İnzibati Prosessual Məcəllə: Hüquqi Mahiyyəti, Mərhələləri

İnzibati hüquq sistemi hər bir hüquqi dövlətin təməl sütunlarından biridir. Vətəndaşla dövlət orqanı arasında yaranan münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsi üçün xüsusi mexanizmlər zəruridir. Məhz bu funksiyanı həyata keçirən əsas normativ aktlardan biri də Azərbaycan Respublikasının İnzibati Prosessual Məcəlləsidir. Bu məcəllə dövlət hakimiyyətinin hüquqla məhdudlaşdırılması, vətəndaşların dövlət orqanları ilə münasibətlərdə hüquqlarının qorunması və məhkəməyə müraciət imkanlarının tənzimlənməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.

İnzibati Prosessual Məcəllə inzibati məhkəmə icraatının hüquqi əsaslarını müəyyənləşdirən, dövlət orqanları və vətəndaşlar arasında yaranan mübahisələrin ədalətli və qanunauyğun şəkildə həllini təmin edən normativ hüquqi sənəddir. Onun təhlili təkcə hüquqşünaslar üçün deyil, hər bir hüquqi düşüncəyə malik vətəndaş üçün də faydalıdır.

İnzibati Prosessual Məcəllənin Hüquqi Mahiyyəti

İnzibati Prosessual Məcəllə dövlət orqanlarının, bələdiyyələrin və onların vəzifəli şəxslərinin qəbul etdiyi inzibati aktların qanunauyğunluğunun məhkəmə tərəfindən yoxlanılmasını təmin edir. Bu məcəllə məhkəməyə müraciət hüququnu gerçəkləşdirmək üçün prosesual çərçivəni müəyyənləşdirir. Məcəllədə inzibati işlərin başlanması, baxılması, qərarların çıxarılması, apellyasiya və kassasiya qaydaları aydın və konkret formada təsbit olunub.

Məcəllə 2011-ci ildən qüvvəyə minmiş və bu sahədə hüquqi boşluqları aradan qaldıraraq inzibati məhkəmə sisteminin formalaşmasına imkan yaratmışdır. O, həmçinin insan hüquq və azadlıqlarının məhkəmə müdafiəsinin təmin olunmasına hüquqi zəmin hazırlamışdır.

Məcəllənin Tətbiq Sahəsi

İnzibati Prosessual Məcəllə aşağıdakı hüquq münasibətlərinin tənzimlənməsinə yönəlir:

• Vətəndaşların və ya hüquqi şəxslərin dövlət orqanları ilə münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrin həlli
• İnzibati aktların etibarsız sayılması tələbləri
• Passivlik – yəni dövlət orqanının hərəkətsizliyinə qarşı iddialar
• Dövlət qulluğuna qəbul, intizam məsuliyyəti, işdən çıxarılma ilə bağlı mübahisələr
• İctimai xidmətlər sahəsində hüquq pozuntuları

Burada qeyd olunmalıdır ki, cinayət və mülki işlərə dair münasibətlər bu məcəllənin deyil, Mülki Prosessual və Cinayət Prosessual Məcəllələrin tənzimləmə sahəsinə aiddir.

İddia Hüququ və İcraatın Başlanması

İnzibati prosessual icraat vətəndaşın və ya hüquqi şəxsin dövlət orqanının hərəkətindən, hərəkətsizliyindən və ya qəbul etdiyi inzibati aktdan narazı qalaraq məhkəməyə müraciət etməsi ilə başlayır. Məcəllənin 4-cü maddəsinə əsasən, hər bir şəxs öz hüququnun pozulması hallarında inzibati məhkəməyə müraciət edə bilər.

İddianın irəli sürülməsi üçün əsas şərtlər:

• Subyektin hüququnun pozulması
• Pozuntunun inzibati akt, hərəkət və ya hərəkətsizliklə əlaqədar olması
• Məcəllədə nəzərdə tutulan müddətlər daxilində iddianın verilməsi

Bu maddələr şəffaf və əlçatan inzibati məhkəmə mühakiməsinin həyata keçirilməsinə şərait yaradır.

Məhkəmə İcraatının Mərhələləri

İnzibati prosessual icraat aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:

1. İddianın qəbul olunması – məhkəmə ilkin baxış zamanı iddianın forma və məzmun baxımından tələblərə uyğunluğunu yoxlayır.
2. Hazırlıq mərhələsi – tərəflərin mövqeyi dəqiqləşdirilir, sübutlar toplanır.
3. Əsas baxış mərhələsi – açıq məhkəmə iclasında işə baxılır.
4. Qərar qəbuletmə – məhkəmə əsaslandırılmış qərar çıxarır.
5. Apellyasiya və kassasiya mərhələləri – ilkin instansiyanın qərarından narazı qalan tərəf daha yuxarı instansiyalara müraciət edə bilər.

Bu mərhələlər hüquqi dövlətin əsas prinsipi olan ədalətli məhkəmə mühakiməsinin gerçəkləşdirilməsi üçün vacib mexanizmlərdir.

Tərəflərin Prosessual Hüquqları və Vəzifələri

İnzibati prosessual məhkəmə icraatında tərəflərin hüquq və vəzifələri konkretləşdirilib. İddiaçının işi qaldırmaq, sübutlar təqdim etmək, mövqeyini müdafiə etmək hüququ var. Cavabdeh isə öz mövqeyini izah etməli, akt və ya hərəkətin qanuniliyini əsaslandırmalıdır.

Hər iki tərəf:

• Sübut təqdim edə bilər
• Vəkillə təmsil oluna bilər
• Apellyasiya hüququndan istifadə edə bilər
• Məhkəmədə iştirak edə və ya iştirakdan imtina edə bilər

Bu hüquqlar prosessual bərabərlik prinsipinə xidmət edir və tərəflər üçün balans yaradır.

Sübutetmə Prinsipi və Sübutların Qiymətləndirilməsi

İnzibati məhkəmə icraatında əsas prinsiplərdən biri “sübutetmə vəzifəsinin cavabdeh tərəfə aid olması” prinsipidir. Yəni, dövlət orqanı öz qəbul etdiyi aktın və ya həyata keçirdiyi hərəkətin qanuniliyini sübut etməlidir. Bu, vətəndaşın hüquqi münasibətdə daha zəif tərəf olduğunu nəzərə alaraq qəbul edilmiş mühüm prinsipdir.

Sübutlar aşağıdakılardan ibarət ola bilər:

• Yazılı sənədlər
• Audio və video materiallar
• Şahid ifadələri
• Ekspert rəy və arayışları
• Elektron sübutlar

Məhkəmə sübutları qiymətləndirərkən onların etibarlılığını və obyektivliyini əsas götürür.

Qərarların Hüquqi Qüvvəsi və İcrası

İnzibati məhkəmənin qərarı qanuni qüvvəyə mindikdən sonra icra olunmalıdır. Əgər dövlət orqanı məhkəmənin qərarını yerinə yetirməzsə, icra şöbələri vasitəsilə məcburi icra mexanizmi işə salınır. Bu prosesdə dövlət orqanının məsul şəxslərinə qarşı inzibati tənbeh də tətbiq oluna bilər.

Qərarların icrası hüquqi dövlətin mühüm təzahürlərindən biridir. Qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə aktının yerinə yetirilməməsi həm hüquqi sistemin nüfuzuna, həm də vətəndaşların inamına zərbə vurur.

Beynəlxalq Hüquqi Kontekst və Əlaqəli Qanunvericilik

İnzibati Prosessual Məcəllə beynəlxalq hüquqi normalara, xüsusən də Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına uyğunlaşdırılmışdır. Avropa Məhkəməsinin presedent qərarları nəzərə alınaraq qanunvericiliyə uyğun dəyişikliklər edilir.

Eyni zamanda, İnzibati Prosessual Məcəllə digər milli qanunvericilik aktları – Mülki Məcəllə, “İnzibati icraat haqqında” Qanun, “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanun ilə sıx əlaqədədir.

İnzibati Prosessual Məcəllə vətəndaşların hüquqlarının dövlət orqanları qarşısında qorunmasını təmin edən əsas mexanizmdir. Bu məcəllə hüquqi şəffaflıq, məsuliyyətlilik və dövlətin fəaliyyətinə nəzarət imkanlarını genişləndirir. Onun mövcudluğu hüquqi dövlətin əsas dayaqlarından biridir və cəmiyyətin hüquqi savadlılığının artmasına ciddi töhfə verir. Hər bir vətəndaş bu məcəlləni tanımalı və hüquqlarını necə müdafiə edə biləcəyini bilməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar