Müasir hüquq sistemi və dövlət idarəçiliyi sürətlə dəyişən sosial-iqtisadi reallıqlara uyğunlaşmaq üçün daim yeni institutlar formalaşdırır. Bu kontekstdə “publik hüquqi şəxs” anlayışı Azərbaycan cəmiyyətində və hüquq məkanında son illərdə xüsusi aktuallıq qazanıb. Publik hüquqi şəxslər dövlət və cəmiyyətin ortaq maraqlarını təmin etmək üçün yaradılan, klassik dövlət orqanı və özəl hüquqi şəxs modelindən fərqlənən, özünəməxsus idarəetmə və fəaliyyət prinsiplərinə malik təşkilatlardır. Bu qurumlar əsasən sosial, ictimai, iqtisadi və inzibati funksiyaları icra edir, eyni zamanda dövlət siyasətinin effektiv həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır. Onların fəaliyyətinin mahiyyəti, hüquqi statusu, struktur imkanları və idarəetmə modelləri vətəndaş cəmiyyətinin inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcı kimi dəyərləndirilə bilər.
Azərbaycan Respublikasında publik hüquqi şəxslərin yaradılması dövlətin idarəçilik sahəsində çevikliyinin artırılması, dövlət və cəmiyyət arasında daha şəffaf, müstəqil və səmərəli münasibətlərin qurulması məqsədi daşıyır. Bu model bir tərəfdən klassik dövlət idarəçiliyinin sərt mexanizmlərini yumşaldır, digər tərəfdən isə dövlət siyasətinin icrasında cəmiyyətin iştirakı və çevik reaksiya imkanlarını artırır. Publik hüquqi şəxs statusuna malik olan qurumlar həm maliyyə, həm də hüquqi baxımdan müstəqil fəaliyyət göstərsələr də, dövlətin və ictimai maraqların qorunması əsas vəzifələrindən biridir. Publik hüquqi şəxs kimi formalaşma təkcə hüquqi terminologiyanın yenilənməsi deyil, həm də dövlət idarəçiliyinin strukturunda keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verməsidir.
Publik hüquqi şəxsin əsas anlayışı və hüquqi bazası
Publik hüquqi şəxs, dövlət və bələdiyyə orqanları tərəfindən və ya dövlətin iştirakı ilə yaradılan, dövlət və cəmiyyət maraqlarını təmin edən, ictimai funksiyaları yerinə yetirən və xüsusi statusa malik olan təşkilatdır. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən, publik hüquqi şəxslər klassik hüquqi şəxslərdən fərqli olaraq həm ictimai hüquqi münasibətlərin, həm də mülki hüquqi münasibətlərin subyekti ola bilirlər.
Onların yaradılması, fəaliyyət prinsipləri və hüquqi statusu “Publik hüquqi şəxslər haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə tənzimlənir. Həmin qanunda publik hüquqi şəxsin hüquqi şəxs kimi tanınması, dövlət qeydiyyatına alınması, məqsəd və vəzifələri, idarəetmə strukturu, mülkiyyət hüquqları və məsuliyyət mexanizmləri ətraflı göstərilib.
Publik hüquqi şəxsin əsas hüquqi xüsusiyyətlərini belə qruplaşdırmaq olar:
- Dövlət və ictimai maraqların müdafiəsi məqsədi
- Hüquqi və maliyyə müstəqilliyi
- Öz aktiv və passivlərinə sahib olma
- Öz adından müqavilə bağlama və mülkiyyət əldə etmək səlahiyyəti
- Dövlət və ya bələdiyyə tərəfindən idarəetmə və nəzarət
Publik hüquqi şəxsin yaradılma prosesi və formaları
Publik hüquqi şəxslər müxtəlif məqsədlərlə və müxtəlif formada yaradıla bilər. Bu yaradılma prosesində dövlət orqanları əsas qərarverici orqandır. Publik hüquqi şəxsin yaradılması üçün normativ-hüquqi akt qəbul edilir və bu sənəddə onun məqsədi, fəaliyyət istiqamətləri, struktur tərkibi və idarəetmə mexanizmi müəyyənləşdirilir.
Publik hüquqi şəxslər aşağıdakı formalarda təsnif oluna bilər:
- Dövlət publik hüquqi şəxsləri – dövlətin bilavasitə təsis etdiyi, dövlətin adından fəaliyyət göstərən təşkilatlar (məsələn, Azərbaycan Respublikasının Dövlət İmtahan Mərkəzi, Təhsil Tələbə Krediti Fondu və s.)
- Bələdiyyə publik hüquqi şəxsləri – bələdiyyələr tərəfindən təsis olunan və yerli ictimai maraqları müdafiə edən qurumlar.
- Qarışıq formada yaradılan publik hüquqi şəxslər – həm dövlətin, həm də özəl sektorun iştirakı ilə yaradılan, ictimai-özəl tərəfdaşlıq elementlərini özündə birləşdirən təşkilatlar.
Publik hüquqi şəxsin yaradılması aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:
- Normativ aktın hazırlanması və qəbul edilməsi
- Təşkilatın strukturunun və idarəetmə qaydalarının müəyyənləşdirilməsi
- Dövlət qeydiyyatının aparılması
- İqtisadi və hüquqi resursların ayrılması
Publik hüquqi şəxsin fərqli xüsusiyyətləri və üstünlükləri
Publik hüquqi şəxslər klassik dövlət orqanlarından və özəl hüquqi şəxslərdən bir sıra fərqli cəhətlərlə seçilir. Bu fərqlilikləri aşağıdakı cədvəldə ümumiləşdirmək olar:
| Xüsusiyyət | Publik hüquqi şəxs | Dövlət orqanı | Özəl hüquqi şəxs |
|---|---|---|---|
| Yaradıcı subyekt | Dövlət/bələdiyyə | Dövlət | Fiziki/yur. şəxs |
| Əsas məqsəd | İctimai maraq | Dövlət siyasəti | Kommersiya/sərf |
| Hüquqi müstəqillik | Var | Qismən | Tam |
| Maliyyə muxtariyyəti | Qismən | Xeyr | Tam |
| Dövlət nəzarəti | Var | Tam | Məhdud |
| Fəaliyyət sahəsi | Sosial/ictimai | İctimai idarəetmə | İstənilən |
Publik hüquqi şəxsin əsas üstünlüyü həm dövlətin, həm də cəmiyyətin maraqlarını balanslaşdıraraq fəaliyyət göstərməsi, şəffaflıq və çevikliyin təmin olunması, iqtisadi və inzibati proseslərdə effektivliyin artırılmasıdır.
Publik hüquqi şəxsin fəaliyyət sahələri və real nümunələr
Publik hüquqi şəxslər çoxşaxəli fəaliyyət sahələrinə malikdirlər. Onlar dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi, sosial layihələrin icrası, vətəndaşlara xidmət göstərilməsi, tənzimləyici və nəzarət funksiyalarının yerinə yetirilməsi kimi mühüm vəzifələri icra edirlər.
Aşağıda Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bəzi əsas publik hüquqi şəxslərin siyahısı və onların sahə təsnifatı cədvəldə göstərilib:
| Publik hüquqi şəxs | Fəaliyyət sahəsi |
|---|---|
| Dövlət İmtahan Mərkəzi | Təhsil, kadr seçimi |
| İcbari Tibbi Sığorta üzrə Dövlət Agentliyi | Səhiyyə, tibbi sığorta |
| Əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Xidməti | Torpaq və əmlak idarəetməsi |
| Təhsil Tələbə Krediti Fondu | Təhsil maliyyələşdirilməsi |
| Dövlət Turizm Agentliyi | Turizmin inkişafı və təşviqi |
| Azərbaycan Respublikası Sahibkarlığın İnkişafı Fondu | Sahibkarlığın dəstəklənməsi |
| İnnovasiya və Rəqəmsal İnkişaf Agentliyi | Rəqəmsallaşma və innovasiya |
Bu qurumlar vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı, xidmətlərin əlçatanlığı və keyfiyyətinin artırılması istiqamətində mühüm rol oynayır.
Publik hüquqi şəxs statusunun hüquqi nəticələri və məhdudiyyətləri
Publik hüquqi şəxs statusuna malik olan qurumlar bir sıra hüquqlara və vəzifələrə malikdir. Onların hüquqi şəxslər kimi müstəqil balansı, bank hesabları və möhürü olur, müqavilələr bağlaya, məhkəməyə müraciət edə və ya cavabdeh ola bilirlər.
Lakin onların fəaliyyəti dövlətin maraqları və qanunvericiliklə sərhədlənmişdir. Publik hüquqi şəxslər özəl kommersiya fəaliyyətindən fərqli olaraq, əsas gəlir mənbələrini dövlət vəsaiti, subsidiyalar və cəmiyyətə göstərilən xidmətlərdən əldə edirlər. Onların maliyyə fəaliyyətinə və idarəçiliyinə dövlət nəzarəti mexanizmləri daim mövcuddur. Eyni zamanda, publik hüquqi şəxslər birbaşa siyasi qərarların icrasına məsul deyillər, lakin dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində əsas icraçı orqanlardan biri hesab edilirlər.
Publik hüquqi şəxslərin idarəetmə strukturu və şəffaflıq prinsipi
Publik hüquqi şəxslərin idarəetmə strukturu adətən müşahidə şurası, icraçı direktor (və ya baş direktor) və digər idarəedici orqanlardan ibarət olur. Müşahidə şurası əsas idarəetmə və nəzarət funksiyasını yerinə yetirir, icraçı direktor isə gündəlik fəaliyyətə və idarəçiliyə cavabdehdir. Strukturların tərkibi və səlahiyyətləri qanunvericiliklə tənzimlənir.
Şəffaflıq və ictimai hesabatlılıq publik hüquqi şəxslərin əsas fəaliyyət prinsiplərindən biridir. Onlar fəaliyyətləri barədə dövri hesabatlar hazırlayır, illik fəaliyyət planları və maliyyə hesabatları açıqlanır. Bu, ictimai nəzarət və etimadın artırılmasına xidmət edir.
Publik hüquqi şəxslərin üstünlükləri və problemləri
Publik hüquqi şəxs modelinin üstünlükləri bunlardır:
- Dövlət və cəmiyyət maraqlarının optimal balansı
- İctimai xidmətlərin effektiv təşkili və idarə edilməsi
- Maliyyə və inzibati muxtariyyət
- Şəffaflıq və hesabatlılıq
- İxtisaslaşmış idarəetmə və insan resurslarının cəlb olunması
Lakin bəzi problemlər və çağırışlar da mövcuddur:
- Bürokratik ləngimələr və idarəetmədə bəzən çevikliyin olmaması
- Dövlət nəzarətinin həddindən artıq olması
- Maliyyə asılılığı və gəlir mənbələrinin məhdudluğu
- Hüquqi və inzibati tənzimləmələrin daim yenilənməsinə ehtiyac
Publik hüquqi şəxs institutu müasir Azərbaycan cəmiyyətində dövlət idarəçiliyinin çevikliyini və vətəndaşlara xidmətin keyfiyyətini artırmaq üçün mühüm vasitədir. Onun yaradılması, idarə olunması və fəaliyyət prinsipləri həm dövlətin, həm də cəmiyyətin maraqlarını qorumaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Publik hüquqi şəxs modelinin səmərəli fəaliyyəti şəffaf idarəetmə, peşəkar kadr potensialı və cəmiyyətlə sıx əməkdaşlıq tələb edir. Azərbaycan təcrübəsində bu institutun inkişafı və təkmilləşdirilməsi dövlət idarəçiliyində müasirliyin və dayanıqlığın əsas şərtlərindən biri kimi qəbul olunur.
Ən Çox Verilən Suallar
Publik hüquqi şəxs dövlət və ya bələdiyyə tərəfindən yaradılan, ictimai maraqlara xidmət edən, hüquqi və maliyyə müstəqilliyinə malik, xüsusi statuslu təşkilatdır.
Publik hüquqi şəxslərin statusu və fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının “Publik hüquqi şəxslər haqqında” Qanunu ilə tənzimlənir.
Onlar təhsil, səhiyyə, sığorta, innovasiya, turizm, sosial müdafiə və digər dövlət və ictimai xidmət sahələrində yaradılır.
Dövlət orqanı yalnız dövlətin adından fəaliyyət göstərir və tam asılıdır, publik hüquqi şəxs isə müstəqil fəaliyyət, maliyyə və idarəetmə muxtariyyətinə malikdir.
Adətən müşahidə şurası, icraçı direktor və digər idarəedici orqanlardan ibarət olur; onların səlahiyyətləri qanun və nizamnamə ilə müəyyən edilir.
Dövlət büdcəsi, subsidiya, göstərilən ictimai xidmətlərdən gələn vəsait, qrantlar və digər qanuni mənbələrdən gəlir əldə edə bilərlər.
Əsas məqsədi ictimai marağa xidmət olsa da, qanunla qadağan edilməyən sahələrdə əlavə gəlir əldə etmək üçün məhdud kommersiya fəaliyyəti göstərə bilər.
Onlar illik maliyyə və fəaliyyət hesabatları hazırlayır, dövri ictimai hesabatlılıq, audit və dövlət nəzarəti prosedurlarına tabedir.
Öz adından müqavilə bağlaya, məhkəməyə müraciət edə, əmlak sahibi ola, dövlət və bələdiyyə mülkiyyətindən istifadə edə bilərlər.
Dövlət və ya bələdiyyə orqanlarının qərarı və qanunvericiliyə uyğun prosedurlar əsasında, hüquqi və maliyyə öhdəlikləri başa çatdıqdan sonra ləğv oluna bilər.
