Publik hüquqi şəxs institutu dövlət idarəçiliyinin çevikləşdirilməsi, maliyyə və təşkilati müstəqilliyin artırılması məqsədilə Azərbaycan qanunvericiliyinə 2016-cı ildən daxil edilib. Bu forma klassik dövlət orqanı ilə kommersiya qurumu arasında körpü rolunu oynayaraq, ictimai əhəmiyyət daşıyan fəaliyyətləri özəl sektorun səmərəlilik prinsipləri ilə birləşdirir. Qanuna görə belə subyektlər mülki dövriyyədə iştirak edə, əmlak sahibi ola, müqavilə bağlaya və məhkəmədə tərəf qismində çıxış edə bilir. Eyni zamanda, onların fəaliyyət istiqaməti normativ aktla müəyyən edilir və nəticədə dövlət nəzarət mexanizmi qanuni hədlərdə qalır. Publik hüquqi şəxs komandası idarə heyəti, icraçı direktor və müvafiq nəzarət-təftiş strukturlarından ibarətdir; bu, korporativ modelin şəffaf idarəetmə alətlərini sektora gətirir. Büdcədənkənar gəlir mənbələri xüsusilə vacibdir: xidmət haqları, qrant və ianələr, qiymətli kağızlar üzrə gəlir kimi mənbələr qurumun uzunmüddətli maliyyə dayanıqlığını təmin edir. Daxili audit, beynəlxalq hesabat standartları və ictimai məlumat açıqlığı prinsipləri isə resurslardan səmərəli istifadəyə yönəldilib. Praktikada publik hüquqi şəxslər elm, təhsil, səhiyyə, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, infrastruktur və sosial xidmət sahələrində yaradılaraq dövlət-xidmət münasibətlərini optimallaşdırır. Bu yanaşmanın məqsədi yalnız bürokratiyanı azaltmaq deyil; vətəndaşların dövlət xidmətlərinə çıxışını sürətləndirmək, rəqabətqabiliyyətli insan kapitalı formalaşdırmaq və iqtisadi şaxələnməyə töhfə verməkdir. İdarəetmə fəlsəfəsinin nəticəsində təşkilati çeviklik artdıqca dövlət büdcəsi üzərindəki birbaşa yük azalır və şəffaflıq göstəriciləri yüksəlir. Beləliklə, publik hüquqi şəxs mexanizmi müasir idarəçilik modelləri içində vitse-rol oynayaraq iqtisadi inkişaf gündəliyinə strateji dəyər qatır.
Hüquqi statusun mahiyyəti
Publik hüquqi şəxs Mülki Məcəlləyə mülki hüquq subyekti kimi daxil edilməklə yanaşı, ayrıca xüsusi qanunla tənzimlənir. Subyektin hüquq qabiliyyəti təsis sənədində göstərilən fəaliyyət dairəsi ilə məhdudlaşır, lakin mülki dövriyyədə sərbəst iştirak edir. Mülki məsuliyyət təhdidi dövlətin üzərinə keçmir; qurum borclarına görə yalnız öz əmlakı ilə cavabdeh olur.
Dövlətin ona verdiyi tapşırıqları yerinə yetirmək üçün normativ-hüquqi aktla səlahiyyətləndirilməsi onu klassik dövlət orqanından fərqləndirir. Bu hibrid status publik marağı qoruyarkən kommersiya çevikliyini mümkün edir.
Təşkilati struktur elementləri
Publik hüquqi şəxsin ali idarəedici orqanı adətən nəzarət şurası və ya müşahidə şurasıdır; üzvlərini təsisçi dövlət orqanı təyin edir və fəaliyyətinə strateji istiqamət verir. İcra strukturu isə direktor və ya idarə heyəti formatında formalaşır, gündəlik idarəçilik səlahiyyətlərinə malik olur. Birinci abzas
İ daxili audit xidməti, etik davranış kodeksi və risk idarəetmə komitəsi korporativ idarəetmədə nəzərdə tutulan məcburi mexanizmlərdir. Bu yanaşma dövlət təşkilatlarında nadir hallarda rast gəlinən proaktiv hesabatlılıq modelini reallaşdırır.
Maliyyələşmə mexanizmləri və büdcədənkənar gəlirlər
Dövlət sifarişi və dövlət büdcəsi transfertləri publik hüquqi şəxsin ilkin maliyyə dayağıdır, lakin qurumun səmərəlilik missiyası büdcədənkənar mənbələri genişləndirməyə təhrik edir. Xidmət rüsumları, konsaltinq və sair təsərrüfat fəaliyyətindən əldə olunan gəlirlər öz maliyyə planını balanslaşdırmağa imkan verir. Birinci abzas
investisiya layihələrində iştirak, texnopark və inkubasiya proqramlarından pay almaq da gəlir şaxələnməsi üçün aktual vasitədir. Maliyyə hesabatının IFRS prinsiplərinə uyğun hazırlanması donor etimadını yüksəldir və layihə kreditlərinə çıxışı asanlaşdırır.
Daxili nəzarət və ictimai hesabatlılıq
Publik hüquqi şəxs auditor seçimini müstəqil həyata keçirsə də, Dövlət Audit Xidməti tərəfindən ümumi nəzarət çərçivəsində monitorinq olunur. Daxili audit bölməsi risk xəritəsi tərtib edərək əsas strateji sahələr üzrə illik plan hazırlayır və nəticələri şuraya təqdim edir. Birinci abzas
İkinci abzas: ictimai nəzarət elementi olaraq maliyyə hesabatları, satınalma planları və illik fəaliyyət hesabatı rəsmi internet səhifəsində dərc edilir. Bu model Açıq Hökumət Təşəbbüsü standartlarına cavab verərək korrupsiya riskini minimuma endirir.
Dövlət orqanı ilə fərqlər
Dövlət orqanı ictimai hakimiyyət funksiyalarını birbaşa həyata keçirir və konstitusiya ilə tənzimlənən səlahiyyətlərə malikdir; publik hüquqi şəxs isə xidmət yönümlü fəaliyyəti icra edir və mülki dövriyyə subyekti kimi çıxış edir. Orqanlar vəzifəli şəxslər vasitəsilə idarə olunur, publik hüquqi şəxsdə isə kollegial idarəetmə prinsipi dövlət nəzarəti ilə balanslaşdırılır. Birinci abzas
İkinci abzas: maliyyə planlaşdırması fərqlidir; dövlət orqanının smetası büdcə prosesi ilə təsdiqlənir, publik hüquqi şəxs maliyyə planını öz müstəqil gəlir mənbələri hesabına da formalaşdıra bilir.
Üstünlüklər və çətinliklər
Üstünlüklər sırasında çevik qərarvermə, bürokratik prosedurların azaldılması və rəqabətli əmək haqqı siyasəti sayılır. Fəaliyyət sahəsi üzrə kadrların bazar maaşına yaxın ödəniş alması insan kapitalının axınını dövlət sektoruna həvəsləndirir. Birinci abzas
İkinci abzas: çətinliklərə gəlincə, hibrid hüquqi status bəzən normativ boşluqlar və səlahiyyətlərin kəsişməsi kimi risklər doğurur. Effektivlik üçün idarə heyətinin peşəkar bacarığı və dövlət orqanı ilə koordinasiya mühüm rol oynayır.
Beynəlxalq təcrübədə analoji modellər
Türkiyənin BİT AŞ, Sinqapurun Temasek şirkəti və Estoniyanın e-Governance Academy qurumları publik hüquqi şəxsə bənzər hibrid modellərdir. Bu subyektlər dövlətin uzunmüddətli strategiyasını özəl sektor sürəti ilə birləşdirərək böyük investisiya layihələrinə imza atıblar. Birinci abzas
İkinci abzas: beynəlxalq praktika göstərir ki, effektiv nəticə üçün qanunvericilikdə aydın mandat, şəffaf maliyyə rejimi və siyasi müdaxilədən mühafizə mexanizmi zəruridir.
| Müqayisə meyarı | Publik hüquqi şəxs | Dövlət orqanı | Qeyri-kommersiya təşkilatı |
|---|---|---|---|
| Hüquqi əsas | Əsasnamə + xüsusi qanun | Konstitusiya + qanunlar | İctimai birlik qanunu |
| Mülki dövriyyə qabiliyyəti | Var | Məhdud | Var |
| Maliyyə mənbəyi | Büdcə + bazar gəliri | Yalnız büdcə | Qrant + ianə |
| İdarəetmə forması | Kollegial heyət | Hierarxik | Üzvlük |
Gələcək inkişaf perspektivləri
Rəqəmsal transformasiya proqramlarının genişlənməsi publik hüquqi şəxslərə innovasiya layihələrində pilot rolu verir və süni intellekt, açıq data kimi sahələrdə özəl sektorla birgə model yaratmaq şansı tanıyır. Yaşıl iqtisadiyyat strategiyası çərçivəsində ekoloji fond və bərpa olunan enerji sahəsində də yeni subyektlərin yaradılması gözlənilir. Birinci abzas
İkinci abzas: perspektivdə beynəlxalq kapitalla partnyorluq, sosial təsir investisiyaları və məsul sahibkarlıq standartları publik hüquqi şəxslərin reputasiya kapitalını yüksəltməlidir. Normativ-hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi bu prosesin hüquqi təhlükəsizliyini təmin edəcək.
Publik hüquqi şəxs modeli dövlət idarəçiliyində dinamizmi artıran, maliyyə dayanıqlığını gücləndirən və ictimai xidmətlərin keyfiyyətini yüksəldən strateji alət kimi özünü doğruldur. Hüquqi statusun hibrid mahiyyəti subyekti mülki dövriyyə imkanları ilə təchiz edir, eyni zamanda dövlət nəzarəti çərçivəsində ictimai marağı qoruyur. Kollegial idarəetmə sistemi, şəffaf maliyyə prosedurları və risk əsaslı daxili audit bütövlükdə hesabatlılıq mühitini formalaşdırır. Maliyyələşmənin şaxələndirilməsi büdcə yükünü azaldaraq uzunmüddətli layihələri real edir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, aydın mandat, siyasi müdaxilədən qorunma və müasir korporativ standartlar bu konstruksiyanın müvəffəqiyyət açarlarıdır. Qarşıdakı onillikdə rəqəmsal texnologiyaların, yaşıl iqtisadiyyatın və sosial sahibkarlığın genişlənməsi publik hüquqi şəxslər üçün yeni fəaliyyət trayektoriyaları açacaq. Hüquqi boşluqların vaxtında aradan qaldırılması və kadr potensialının gücləndirilməsi isə riskləri minimallaşdıracaq. Beləliklə, publik hüquqi şəxs institutu dövlətlə iş dünyası arasında sinerji yaradır və sosial-iqtisadi inkişaf proseslərinin dayanıqlı olmasına mühüm töhfə verir.
Ən Çox Verilən Suallar
Publik hüquqi şəxs normativ aktla yaradılan, mülki dövriyyə qabiliyyətinə malik, ictimai əhəmiyyətli funksiyaları yerinə yetirən və dövlət nəzarəti çərçivəsində fəaliyyət göstərən hüquqi subyektdir. O, əmlak sahibi olur, müqavilə bağlayır və məhkəmədə tərəf kimi çıxış edir. Hüquqi statusu dövlət orqanı ilə kommersiya qurumu arasında hibrid modeldir. Məqsəd xidmət keyfiyyətini artırmaq və dövlət bürokratiyasını azaltmaqdır.
Yaradılma qərarı Prezident fərmanı və ya Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə verilir, ardınca təsis sənədi – nizamnamə qəbul edilir. Nizamnamədə fəaliyyət sahəsi, idarəetmə strukturu və maliyyə qaydaları əks olunur. Dövlət qeydiyyatı Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir. Qurum qeydiyyata alındıqdan sonra mülki dövriyyədə subyekt kimi tanınır.
Dövlət orqanı hüquqi şəxs statusuna malik deyil və konstitusion səlahiyyətlərlə birbaşa icra hakimiyyəti funksiyasını yerinə yetirir. Publik hüquqi şəxs isə mülki hüquqlar əldə edir, öz əmlakı ilə əməliyyat aparır və kommersiya prinsiplərinə yaxın idarəetmə modelini tətbiq edir. Regulatory funksiya dövlət orqanında olur, publik hüquqi şəxs əsasən xidmət göstərir. Maliyyələşmə mənbələri də fərqlidir.
Adətən nəzarət şurası və icraçı direktor institutu mövcuddur. Nəzarət şurası strateji qərarlar qəbul edir, direktor gündəlik əməliyyatlara cavabdehdir. Audit komitəsi, risk idarəetmə qrupu və etik komissiya korporativ idarəetmənin vacib elementləridir. Üzvlərin səriştəsi və müstəqilliyi şəffaflığı təmin edir.
Əsas mənbələr dövlət büdcə transfertləri, göstərilən xidmətlərdən əldə olunan rüsumlar və donor qrantlarıdır. Bununla yanaşı, qiymətli kağızlar üzrə gəlirlər, texnopark və layihə investisiyalarından əldə olunan dividendlər də mümkündür. Maliyyə hesabatları IFRS standartına uyğun tərtib edilir. Büdcədənkənar gəlirlər qurumun dayanıqlığını artırır.
Qanun publik hüquqi şəxsin mülki məsuliyyətini öz əmlakı ilə məhdudlaşdırır, lakin öz öhdəliklərinə görə cavabdehdir. Praktikada müflis olma ehtimalı çox azdır, çünki dövlət nəzarət mexanizmləri riskləri qabaqlayır. Lakin dövlət qurumun borclarına görə subsidiar məsuliyyət daşımır. Gəlir və xərclərin balansı strateji planla tənzimlənir.
Əmək Məcəlləsi əsas hüquqi çərçivədir, lakin publik hüquqi şəxs korporativ əmək siyasəti sənədləri ilə əlavə şərtlər müəyyən edə bilər. Rəqabətli maaş sistemi və motivasiya paketi tətbiq olunaraq xüsusi ixtisaslı kadrların cəlbi asanlaşır. İcbari sosial sığorta və peşəkar inkişaf proqramları təmin edilir. Nizamnamə əmək münasibətlərinə dair fərdi maddələr də daxil edə bilər.
İllik maliyyə hesabatları və fəaliyyət nəticələri rəsmi internet səhifəsində dərc olunur. Daxili audit bölməsi ara hesabatlar hazırlayır və nəzarət şurasına təqdim edir. Açıq satınalma prosedurları ASAN Tədarük portalı üzərindən elektron qaydada həyata keçirilir. Jurnalist və vətəndaş cəmiyyəti üçün sorğu kanalları mövcuddur.
Çevik qərarvermə, bürokratiyanın azalması və diversifikasiya olunmuş maliyyə mənbələri üstünlük kimi qəbul edilir. Əmək haqqı siyasətinin elastikliyi rəqabətli kadr bazası formalaşdırmağa şərait yaradır. Xidmət səviyyəsi yüksəlir, çünki mürəkkəb prosedurlar sadələşdirilir. Dövlətin strateji hədəfləri isə qanunvericilik nəzarəti altında qalır.
İlk addım fəaliyyət zərurətini əsaslandıran konsepsiya sənədini hazırlamaqdır. Sonra normativ hüquqi akt layihəsi tərtib edilir və qanunvericilik təşəbbüsü qaydasında müvafiq orqana təqdim olunur. Akt təsdiq edildikdən sonra nizamnamə hazırlanır, idarəetmə orqanları formalaşdırılır və dövlət qeydiyyatı tamamlanır. Sonda büdcə planı təsdiq olunur və fəaliyyətə start verilir.
