Püstə ağacı (lat. Pistacia vera) — sabunağacıçiçəklilər dəstəsinin anakardiumkimilər fəsiləsinə aid olan, uzunömürlü, meyvə verən və iqtisadi əhəmiyyətə malik bir bitkidir. Əsasən Asiya və Orta Şərq bölgələrinə xas olan bu ağac, sonradan Aralıq dənizi ölkələrinə, xüsusilə də Türkiyə və İrana yayılmışdır. Azərbaycanda da püstə ağacının yetişdirilməsi və istehsalı uzun bir tarixə malikdir.
Püstə Ağacının Bioloji Xüsusiyyətləri
Püstə ağacı, 25-35 fut (təxminən 7.5-10.5 metr) hündürlüyə çata bilən, yarpaqları mürəkkəb olan və uzunömürlü bir bitkidir. Yarpaqları bir neçə kiçik yarpaqcıqlardan ibarət olan mürəkkəb yarpaqlardır. Çiçəkləri dişi və erkək çiçəklər olmaqla ayrı-ayrı ağaclarda inkişaf edir (iki evli bitki). Püstə meyvəsi bir toxumlu, qabıqlı və çəyirdəkli meyvədir. Toxum adətən yaşıl rəngdə olur və dadı qidalandırıcı, bir qədər şirin və unikal aromaya malikdir.
Püstə ağacı, səhra bitkisi olaraq tanınır və şorakət torpaqlara dözümlülüyü yüksəkdir. Onun mənşəyi Əfqanıstan, İran və Mərkəzi Asiya ərazilərindən gəlir. Lakin bu günə qədər püstə ağacı bir çox ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda da geniş şəkildə yetişdirilir.
Püstə Ağacının İstifadəsi
Püstə ağacının meyvələri müxtəlif sahələrdə istifadə olunur. Ən çox istifadə olunan formalarından biri, püstə ləpələrinin tam şəkildə, bişməmiş və ya qovrulmuş və duzlanmış şəkildə yeyilməsidir. Bundan əlavə, püstə dondurması (o cümlədən kulfi, bastani və spumone), püstə yağı, püstə pastası, püstə paxlavası, püstə şokoladı, püstə halvası və püstə likörü kimi məhsulların hazırlanmasında da püstə meyvələri istifadə edilir.
Püstə ağacının meyvələri, yüksək qida dəyərinə malikdir və sağlamlıq üçün faydalıdır. Onlar zülal, yağ, lif, vitaminlər və minerallar baxımından zəngindir. Püstə ləpələri, ürək-damar sağlamlığını dəstəkləyir, qan şəkərini tənzimləyir və ümumi sağlamlığı yaxşılaşdırır.
Püstə Ağacının Yayılma Sahəsi
Püstə ağacının mənşəyi Əfqanıstan, İran və Mərkəzi Asiya əraziləridir. Lakin zamanla bu ağac, Aralıq dənizi ölkələrinə, xüsusilə də Türkiyə və İrana yayılmışdır. Azərbaycanda da püstə ağacının yetişdirilməsi və istehsalı uzun bir tarixə malikdir. Ölkənin müxtəlif bölgələrində, xüsusilə də Lənkəran, Astara və Zaqatala kimi subtropik iqlimə malik ərazilərində püstə bağları mövcuddur.
Azərbaycanın subtropik bölgələrində, xüsusilə də Lənkəran, Astara və Zaqatala kimi ərazilərdə püstə ağaclarının yetişdirilməsi üçün əlverişli şərait mövcuddur. Bu bölgələrdəki torpaq və iqlim şəraiti, püstə ağacının inkişafı üçün ideal şərait yaradır.
Püstə Ağacının İqtisadi və Mədəni Əhəmiyyəti
Püstə ağacının yetişdirilməsi və istehsalı, xüsusilə də Azərbaycanda kənd təsərrüfatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Püstə bağları, əkinçilərə əlavə gəlir mənbəyi təmin edir və kənd yerlərində məşğulluğun artırılmasına kömək edir. Bundan əlavə, püstə ağacının meyvələri, yüksək qida dəyərinə malikdir və müxtəlif sənaye sahələrində istifadə olunur.
Azərbaycan mədəniyyətində də püstə ağacının xüsusi yeri vardır. Püstə, qonaqpərvərlik və ailəvi birlik simvolu kimi qəbul edilir. Xüsusilə, bayram və xüsusi günlərdə püstə ləpələri, qonaqlara təqdim edilən ənənəvi yeməklərdən biridir. Püstə, həmçinin, Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda da yer almışdır.
Püstə Ağacının Yetişdirilməsi və Baxımı
Püstə ağacının yetişdirilməsi və baxımı xüsusi diqqət tələb edir. Püstə ağacları, günəş işığını sevən və quraqlığa dözümlü bitkilərdir. Onlar, yaxşı qurudulmuş, qumlu və yaxşı drenajlı torpaqlarda yaxşı inkişaf edirlər. Püstə ağaclarının əkilməsi üçün ən uyğun vaxt, yazın əvvəlləri və ya payızın ortalarıdır.
Püstə ağaclarının becərilməsi zamanı, torpağın yaxşı hazırlanması, düzgün suvarma və gübrələmə, eləcə də zərərvericilərə qarşı mübarizə mühüm əhəmiyyət daşıyır. Püstə ağacları, ümumiyyətlə, 4-5 yaşlarında meyvə verməyə başlayırlar və tam məhsuldarlığa 10-15 yaşlarında çatırlar.
Püstə Ağacının Sağlamlıq Üzərindəki Faydaları
Püstə ağacının meyvələri, sağlamlıq üçün bir sıra faydalar təmin edir. Onlar, ürək-damar sağlamlığını dəstəkləyən, qan şəkərini tənzimləyən və ümumi sağlamlığı yaxşılaşdıran bir sıra qida maddələri ilə zəngindir. Püstə ləpələri, həmçinin, yüksək miqdarda antioksidantlar, zülal, yağ, lif, vitaminlər və minerallar ehtiva edir.
Püstə ləpələrinin müntəzəm istehlakı, ürək xəstəlikləri riskini azaldır, qan təzyiqini tənzimləyir və xolesterin səviyyəsini aşağı salır. Bundan əlavə, püstə ləpələri, həzm sistemini dəstəkləyir, immun sistemini gücləndirir və ümumi sağlamlığı yaxşılaşdırır.
Püstə ağacı, bioloji xüsusiyyətləri, yayılma sahəsi, iqtisadi və mədəni əhəmiyyəti, eləcə də sağlamlıq üzərindəki faydaları ilə diqqətəlayiq bir bitkidir. Azərbaycanda da püstə ağacının yetişdirilməsi və istehsalı, kənd təsərrüfatı və iqtisadiyyat üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Püstə ağacının mədəniyyətdəki yeri isə, onun qonaqpərvərlik və ailəvi birlik simvolu kimi qəbul edilməsindən irəli gəlir.
Püstə ağacının yetişdirilməsi və baxımı, xüsusi diqqət və qayğı tələb edir. Düzgün becərmə və baxım nəticəsində, püstə ağacları yüksək keyfiyyətli meyvələr verə bilər və bu da həm iqtisadi, həm də mədəni baxımdan faydalıdır. Püstə ağacının gələcəkdə daha geniş sahələrdə yetişdirilməsi və istehsalının artırılması, Azərbaycanın kənd təsərrüfatı və iqtisadiyyatının inkişafına töhfə verə bilər.
Ən Çox Verilən Suallar
1. Püstə ağacı harada və necə yetişir?
Püstə ağacı əsasən quru və isti iqlimə malik bölgələrdə, günəşli və yaxşı qurudulan torpaqlarda yetişir; Azərbaycanda Lənkəran, Astara, Zaqatala kimi subtropik zonalar püstə üçün əlverişlidir.
2. Püstə ağacı neçə il yaşayır və neçə yaşında meyvə verməyə başlayır?
Püstə ağacı 100 ildən artıq yaşaya bilər, adətən 4-5 yaşında meyvə verməyə başlayır, tam məhsuldarlığa isə 10-15 ildən sonra çatır.
3. Püstə ağacının meyvəsi hansı aylarda yığılır?
Püstə meyvəsinin yığımı əsasən avqust-sentyabr aylarında həyata keçirilir.
4. Püstə ağacının becərilməsində xüsusi qulluq lazımdırmı?
Bəli, püstə ağacı xüsusi qulluq, müntəzəm suvarma, torpaq gübrələmə və zərərvericilərə qarşı müdafiə tələb edir.
5. Püstə ağacının meyvəsinin sağlamlığa faydaları nədir?
Püstə ləpələri ürək-damar sistemini qoruyur, antioksidantlarla zəngindir, immuniteti gücləndirir, həzmə kömək edir və enerji verir.
6. Püstə ağacı Azərbaycan mədəniyyətində necə yer alır?
Püstə qədimdən bayramlarda, qonaqpərvərlik süfrələrində, milli şirniyyatlarda və xalq ədəbiyyatında xüsusi yer tutur.
7. Püstə ağacı neçə növdə olur?
Dünya üzrə 10-dan çox püstə növü mövcuddur, Azərbaycanda əsasən Pistacia vera növü yetişdirilir.
8. Püstə ağacı hansı xəstəlik və zərərvericilərə qarşı həssasdır?
Kök çürüməsi, göbələk xəstəlikləri, bit və digər zərərvericilər püstə ağacına zərər verə bilər; bunun üçün profilaktik tədbirlər görülməlidir.
9. Püstə ləpələri necə saxlanmalıdır ki, uzun müddət təravətli qalsın?
Püstə ləpələri sərin, quru və qapalı qabda, birbaşa günəş işığından uzaqda saxlanılmalıdır.
10. Azərbaycanda püstə istehsalı və ixracı hansı səviyyədədir?
Son illər Azərbaycanda püstə bağlarının sayı artır və bu sahə kənd təsərrüfatının prioritet istiqamətlərindən birinə çevrilir; məhsulun bir hissəsi yerli bazarda, bir hissəsi isə ixracda istifadə olunur.
