Qafqaz bölgəsi, Avropa ilə Asiyanın kəsişməsində yerləşən, zəngin tarixi, mədəni müxtəlifliyi və təbii gözəllikləri ilə tanınan bir ərazidir. Qara dəniz ilə Xəzər dənizi arasında yerləşən bu region, Rusiya, Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan kimi ölkələrin ərazisində yerləşir. Qafqaz, həm coğrafi, həm də mədəni baxımdan Şimali və Cənubi Qafqaz olmaqla iki əsas hissəyə bölünür. Bu bölgə, əsrlər boyu müxtəlif imperiyaların təsiri altında olmuş, müxtəlif xalqların və mədəniyyətlərin bir arada yaşadığı bir mozaika kimi formalaşmışdır.
Tarixi
Qafqazın tarixi minilliklərə dayanır. Ən qədim dövrlərdən bəri bu bölgə, müxtəlif sivilizasiyaların və imperiyaların maraq dairəsində olmuşdur.
Antik dövr
Qafqaz bölgəsi, eramızdan əvvəl IV minillikdə Kura-Araz mədəniyyətinin mərkəzi olmuşdur. Bu mədəniyyət, Cənubi Qafqazdan başlayaraq, İranın şimal-qərbinə, Şərqi Anadolunun bir hissəsinə və Suriyanın şimalına qədər yayılmışdır. Eramızdan əvvəl I minillikdə bölgədə Kolxida, İberiya və Albaniya kimi qədim krallıqlar mövcud olmuşdur. Bu krallıqlar, sonralar Midiya, Ahemenilər, Parfiya və Sasanilər kimi İran imperiyalarının tərkibinə daxil olmuşdur .
Orta əsrlər
IV əsrdə Ermənistan və Gürcüstan xristianlığı rəsmi din kimi qəbul etmişdir. Bu, bölgədə Zərdüştilik və digər qədim inancların yerini xristianlığa verməsinə səbəb olmuşdur. VII əsrdə Ərəb xilafətinin bölgəyə yürüşləri nəticəsində İslam dini yayılmağa başlamışdır. X əsrdə Şimali Qafqazda Alanlar krallığı qurulmuş, lakin XIII əsrdə monqolların yürüşləri nəticəsində süqut etmişdir. XII əsrdə Gürcüstan kralı IV David və onun nəvəsi kraliça Tamara dövründə Gürcüstan güclü bir dövlətə çevrilmiş, bölgədəki müsəlman işğalçıları geri çəkilmişdir .
Yeni dövr
XV əsrin sonlarında Gürcüstan krallığı parçalanaraq, Səfəvilər və Osmanlılar arasında bölüşdürülmüşdür. XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası, Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri ilə Cənubi Qafqazı və Dağıstanı İranın nəzarətindən alaraq öz imperiyasına qatmışdır. Bu dövrdə Şimali Qafqazda Çərkəzlərin etnik təmizləməsi və digər xalqların deportasiyası baş vermişdir .
Coğrafiya və Dağları
Qafqaz bölgəsi, Qara dəniz ilə Xəzər dənizi arasında yerləşən və Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqaz dağ silsilələri ilə əhatə olunan bir ərazidir. Böyük Qafqaz dağları, əsasən Rusiya, Gürcüstan və Azərbaycan ərazilərində yerləşir və bölgənin ən yüksək zirvələrini ehtiva edir. Kiçik Qafqaz dağları isə əsasən Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycanın cənub-qərb hissələrində yerləşir.
Ən yüksək zirvələr
| Zirvə adı | Hündürlük (m) | Ölkə |
|---|---|---|
| Elbrus | 5,642 | Rusiya |
| Dıx-Tau | 5,204 | Rusiya |
| Şxara | 5,201 | Gürcüstan |
| Kazbek | 5,033 | Gürcüstan |
| Tetnuld | 4,858 | Gürcüstan |
| Bazardüzü | 4,466 | Azərbaycan |
Bu dağlar, bölgənin iqlimini, su ehtiyatlarını və bioloji müxtəlifliyini müəyyənləşdirir. Qafqaz dağları, həmçinin alpinistlər və turistlər üçün cəlbedici məkanlardır.
Xalqları və Etnik Tərkibi
Qafqaz, dünyanın ən çoxmillətli və dil baxımından müxtəlif bölgələrindən biridir. Burada 50-dən çox etnik qrup yaşayır və bu xalqlar müxtəlif dil ailələrinə mənsubdur.
Yerli dil ailələri
- Kartvel dilləri: Gürcülər, Svanlar, Lazlar və Mingrellər.
- Şimali Qafqaz dilləri:
- Şimali-şərqi Qafqaz dilləri: Avarlar, Lezgilər, Darginlər, Ləklər, Çeçenlər, İnquşlar və s.
- Şimali-qərbi Qafqaz dilləri: Abxazlar, Abazinlər, Çərkəzlər və s.
Digər dil ailələri
- Türk dilləri: Azərbaycanlılar, Kumuklar, Qaraçaylar, Balkarlar, Noqaylar və s.
- Hind-Avropa dilləri: Ermənilər, Osetinlər, Talyşlar, Kürdlər, Tatlar və s.
- Slav dilləri: Ruslar, Ukraynalılar və s.
- Semit dilləri: Assurilər, Yəhudilər və s.
Bu müxtəliflik, bölgənin tarixi boyunca müxtəlif imperiyaların və xalqların miqrasiyası və yerləşməsi nəticəsində formalaşmışdır .
Mədəniyyət və Ənənələr
Qafqaz mədəniyyəti, bölgənin etnik və dini müxtəlifliyini əks etdirən zəngin və rəngarəng bir mozaikadır. Hər bir xalqın özünəməxsus musiqisi, rəqsləri, geyimləri, mətbəxi və sənətkarlıq ənənələri vardır.
Musiqi və rəqs
Qafqaz musiqisi, müxtəlif alətlər və ritmlərlə zəngindir. Gürcü polifonik musiqisi, UNESCO tərəfindən qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir. Azərbaycan muğamı və Ermənistanın duduk musiqisi də bölgənin musiqi irsinin əhəmiyyətli nümunələrindəndir.
Mətbəx
Qafqaz mətbəxi, müxtəlif xalqların kulinariya ənənələrinin birləşməsi nəticəsində formalaşmışdır. Gürcüstanın xaçapuri və xinkali, Azərbaycanın dolma və plov, Ermənistanın kyufta və harisa kimi yeməkləri bölgənin zəngin mətbəxini təmsil edir.
Sənətkarlıq
Qafqazda xalça toxuculuğu, keramika, zərgərlik və ağac oyma kimi sənətkarlıq növləri geniş yayılmışdır. Bu sənətlər, nəsildən-nəslə ötürülərək qorunub saxlanılır.
Dinlər və İnanclar
Qafqaz bölgəsi, dini müxtəlifliyi ilə seçilir. Burada İslam, xristianlıq, yəhudilik və digər dini inanclar mövcuddur.
- İslam: Əsasən Şimali Qafqazda (Çeçenistan, Dağıstan) və Cənubi Qafqazın bəzi bölgələrində (Azərbaycan) yayılmışdır. Həm sünni, həm də şiə məzhəbləri mövcuddur.
- Xristianlıq: Gürcüstan və Ermənistanın əhalisi əsasən xristiandır. Gürcülər pravoslav, ermənilər isə apostol kilsəsinə mənsubdurlar.
- Yəhudilik: Dağ yəhudiləri və gürcü yəhudiləri kimi icmalar mövcuddur.
- Digər inanclar: Bəzi bölgələrdə qədim pagan inanclarının izləri hələ də qorunur .
Yaşam Tərzi və Gündəlik Həyat
Qafqazda yaşam tərzi, bölgənin coğrafi və iqlim şəraitinə uyğun olaraq formalaşmışdır. Dağlıq ərazilərdə kənd təsərrüfatı və maldarlıq əsas məşğuliyyət sahələridir. Ənənəvi evlər, daşdan tikilmiş və geniş həyətləri olan evlərdir. Ailə və qonaqpərvərlik ənənələri burada xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Bəzi bölgələrdə, məsələn, Gürcüstanın Kosalari kəndində, xalça toxuculuğu kimi ənənəvi sənətlər hələ də yaşadılır və bu sənətlər ailələrin iqtisadi rifahına töhfə verir .
Qafqaz bölgəsi, zəngin tarixi və coğrafi müxtəlifliyi ilə dünyanın ən maraqlı və rəngarəng bölgələrindən biri kimi seçilir. Bu ərazi əsrlər boyu fərqli imperiyaların, mədəniyyətlərin və xalqların kəsişmə nöqtəsi olmuşdur. Bölgədə yerləşən Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqaz dağları həm təbii sərvətlərin qorunmasında, həm də iqlim müxtəlifliyinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Qafqazın dağlıq relyefi, hündür zirvələri və təbii sərvətləri bölgənin turizm, kənd təsərrüfatı və sənaye potensialını gücləndirir.
Əhalisinin çoxmillətli və çoxdilli olması Qafqazı bənzərsiz bir etno-mədəni mozaikaya çevirir. Burada Kartvel, Şimali-şərqi və Şimali-qərbi Qafqaz dilləri, Türk dilləri, Hind-Avropa dilləri və digər dillər bir arada mövcuddur. Hər xalqın özünəməxsus musiqisi, rəqsləri, geyimləri və mətbəxi var.
Bölgədəki dini müxtəliflik isə burada tolerantlıq və mədəni müxtəlifliyin harmoniyasını qoruyub saxlayır. İslam, xristianlıq, yəhudilik və qədim inancların yanaşı mövcudluğu, bölgədə yaşayan xalqların mənəvi zənginliyinin göstəricisidir.
Qafqazda gündəlik həyat, qədim ənənələr və müasir inkişafın vəhdəti şəklində davam edir. Bu xüsusiyyətlər Qafqazı təkcə coğrafi baxımdan deyil, həm də tarixi-mədəni baxımdan unikal edən amillərdir. Tarixi irsi, mədəni zənginliyi, dini müxtəlifliyi və etnik mozaikası ilə Qafqaz, bütün dünya üçün öyrənilməsi və dəyəri qorunması lazım olan əhəmiyyətli bir bölgədir.
Ən çox verilən suallar:
Qafqaz bölgəsi Avropa ilə Asiyanın kəsişməsində, Qara dəniz ilə Xəzər dənizi arasında yerləşir. Bölgə Rusiya, Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan ərazilərini əhatə edir.
Qafqazın ən yüksək dağı Elbrus dağıdır. Onun hündürlüyü 5,642 metrdir və Rusiya ərazisində yerləşir.
Qafqazın tarixi minilliklərə gedib çıxır. Antik dövrlərdə Kura-Araz mədəniyyəti, Albaniya, İberiya, Kolxida krallıqları yaranıb. Orta əsrlərdə xristianlıq, islam və digər mədəni təsirlər bölgəyə daxil olub. Yeni dövrdə Səfəvilər, Osmanlılar və Rusiya imperiyası bölgəni idarə etmişdir.
Qafqazda çoxsaylı xalqlar yaşayır: Azərbaycanlılar, gürcülər, ermənilər, çeçenlər, inquşlar, avarlar, lezgilər, ləklər, osetinlər, talışlar, kürdlər, çərkəzlər və digər etnik qruplar.
Qafqazda Kartvel dilləri (gürcü, svan), Şimali Qafqaz dilləri (avar, lezgi, çeçen və s.), türk dilləri (Azərbaycan türkcəsi, qaraçay-balkar), hind-avropa dilləri (erməni, osetin, kürd) və digər dillər mövcuddur.
Əsasən İslam (sünni və şiə), xristianlıq (pravoslav və apostol kilsəsi), həmçinin yəhudilik və bəzi qədim inanclar yayılıb.
Əsasən kənd təsərrüfatı, maldarlıq, neft və qaz hasilatı, turizm, sənətkarlıq və ticarət sahələri inkişaf etmişdir.
Qafqaz mədəniyyəti çoxsaylı xalqların ənənələrindən ibarət mozaikadır. Rəngarəng musiqisi, rəqsləri, mətbəxi, geyimləri və sənətkarlıq növləri ilə seçilir.
Gürcü xaçapuri, xinkali, Azərbaycanın dolması və plovu, Ermənistanın kyufta və harisası məşhur yeməklər sırasındadır.
Bəli, Qafqaz bölgəsində müxtəlif dinlər bir arada mövcuddur və tarixən tolerantlıq ənənəsi qorunub saxlanılıb. Bu, bölgədəki mədəni müxtəlifliyin əsas xüsusiyyətlərindən biridir.
